Люси хэмээн нэрлэгдсэн чулуужсан хүн төрлийн өвөг дээдэс дэлхий даяар алдаршина гэдгийг илтгэсэн анхны дохио 1974 оны 12-р сард Парисын нисэх онгоцны буудал дээр гарсан юм. Гаалийн шалгалтаар явах үед палеоантропологич Дональд Жохансон цүнхэндээ боосон баглаа боодлуудаа Этиопоос авчирсан чулуужсан олдвор хэмээн танилцуулахад гаалийн ажилтан “Люси гэж үү?” хэмээн асуужээ.
Түүний өмнөх хэдхэн долоо хоногт Жохансон болон түүний баг жижиг биетэй насанд хүрсэн эмэгтэйн ясны үлдэгдлийг илрүүлсэн нь бидний удам угсааны модны нэг хэсэг болох магадлалтай байв. Энэхүү эртний араг яс судлаачдын гараар хараахан орж, шинжлэгдээгүй байсан ч хэвлэлийн мэдээний тусламжтайгаар тэрхүү олдвор нь дэлхийн түүхэнд хамгийн алдартай чулуужсан олдворын нэг болж хувирчээ.
Тухайн үед хүний гарал үүслийн талаарх өргөн хүрээний сонирхол нэмэгдэж байсан тухай Жохансон ярьсан байдаг. Лийкийн гэр бүл болон Өмнөд Африкт ажиллаж байсан бусад судлаачдын олдворууд эртний өвөг дээдэс хэдэн сая жилийн өмнө Африкт хоёр хөл дээрээ босоо явах чадвартай болж, хожим нь том тархитай болж, багаж хэрэгсэл ашиглах чадвар хөгжсөнийг илтгэж байлаа.
Гэхдээ олдсон чулуужсан олдворуудын ихэнх нь хэсэгчилсэн байсан бөгөөд нэг хэсэг нь гавлын яс, өөр нэг нь хөлийн хэсэг гэх мэт байсан бөгөөд тэдний нас 1.75 сая жилээс хэтэрдэггүй байв. Энэ нь хүний хамгийн эртний өвөг дээдэс үүнээс илүү эрт үүссэн байх магадлалтайг харуулж байлаа.
Люси нас болон бүтэн байдал талаараа дээд амжилт тогтоож, хүн төрөлхтний босоо алхах хувьсалтай холбоотой онолыг баталгаажуулсан юм. Хэдийгээр түүнээс хойш илүү олон амжилт гаргасан олдворууд олдсон ч Люси 50 жилийн дараа ч алдартай нэр хэвээр байна. Түүний шинжлэх ухааны түүх эхнээсээ л соёлын түүхтэй нягт холбоотой байжээ.
Люсигийн араг ясыг сэргээн бүтээсэн загвар Германы Франкфурт хот дахь Сенкенбергийн Байгалийн Түүхийн Музейд үзэсгэлэнд тавигджээ. Он жилүүдийн турш судлаачид түүнийг хоёр хөлөөр газар дээр алхах болон модонд авирах цаг хугацааны харьцааны талаар маргалдсаар ирсэн. Photograph by Danita Delimont, Alamy Stock Photo
Люсиг илрүүлсэн түүх
1974 оны 11-р сарын 24-нд Жохансон Этиопын Афарын бүс нутагт орших Хадар нэртэй газраас эртний хүн төрөлтний (хоминин) чулуужсан олдвор хайж байхдаа хажуугийн эгц налуугаас ил гарч буй шууны яс анзаарчээ. Тэр ясыг авч буцаж ирээд Жохансон болон түүний багийнхан тухайн оройг тэмдэглэн, Битлз хамтлагийн алдарт “Lucy in the Sky With Diamonds” дууг дуулж баярласан гэдэг (түүх ингэж өгүүлдэг). Маргааш өдөр нь тэд 110 градусын халуунд хоминины бусад үлдэгдлийг малтан гаргаж, араг ясыг Люси гэж нэрлэх болжээ. Шинжлэх ухааны хүрээнд түүнийг дараа нь AL 288-1 гэж нэрлэх болсон бол Этиопт түүнийг амхар хэлээр “гайхалтай чи минь” гэсэн утгатай Динкинеш гэж нэрлэжээ.
Түүний доод эрүү, гавлын ясан хэсэг, нурууны үе, хавирга, гар, аарцаг, хөлний хэсгийг нэгтгэснээр багийнхан Люсигийн араг ясын ойролцоогоор 40 хувийг цуглуулжээ. Тэр насанд хүрсэн эмэгтэй байсан ч ердөө 1 метр өндөртэй байсан аж.
Люси 2007 онд АНУ-д очиж, анх удаа олон нийтийн өмнө гарч ирсэн нь Техас мужийн Хьюстон дахь Байгалийн Шинжлэх Ухааны Музейд болсон юм. Энэ үзэсгэлэн музейн салбарынхан болон бусад хүмүүсийн зүгээс шүүмжлэл хүлээсэн бөгөөд тэд чулуужсан олдворыг Этиопоос зөөх нь хэтэрхий эмзэг гэдэгтэй санал нэгджээ. Photograph by Dave Einsel, Getty Images
Люсигийн чулуужсан олдворуудын хоёр талд орших галт уулын чулуулаг давхаргыг судалснаар түүнийг 3.2 сая жилийн настай гэж тогтоожээ. Энэ нь тухайн үед мэдэгдэж байсан хүний хамгийн эртний өвөг дээдсийн насаас бараг хоёр дахин өндөр байв. Үүнээс өмнөх хамгийн эртний араг яс ердөө 100,000 жилийн настай байсан бөгөөд ийм эртний, бараг бүтэн олдвор олдоно гэдэг гайхамшигтай явдал байлаа. Нью-Йорк Таймсын шинжлэх ухааны сэтгүүлч Бойс Ренсбергер Люсигийн тухай дурсахдаа “хамгийн эртний, хамгийн бүтэн” хэмээн онцолсон байдаг.
Люсигийн гавлын ясны хэсэгчилсэн үлдэгдэл болон Хадар дахь бусад олдворуудад тулгуурлан түүний тархи жижигхэн, ойролцоогоор сармагчны хэмжээтэй, нүүр нь урагш товойсон байсан гэж үздэг. Гэвч араг ясын бусад хэсгүүд нь түүнийг бүрэн босоо, хүний төрхтэй байсныг илтгэж байв. 1978 онд Жохансон болон түүний хамтрагчид Люсиг шинжлэх ухааны хувьд Australopithecus afarensis (латинаар “Афарын өмнөд сармагчин”) хэмээх шинэ төрөл зүйлд хамааруулж, том тархитай болохоос өмнө бидний өвөг дээдэс хоёр хөл дээрээ алхаж байсан гэдгийг баталсан юм.
Гэсэн хэдий ч Люси тухайн үедээ хүний гарал үүслийн шинжлэх ухааны түүхэнд хамгийн маргаантай эсвэл дэлхий дахиныг цочроосон нээлт байгаагүй юм. Тэр босоо алхах чадвар нь Африкийн гаралтай төрөл зүйлийн эртний шинж чанар гэдгийг харуулсан боловч Африк тивийг хүн төрөлхтний өлгий нутаг гэж хэдэн арван жилийн өмнөөс хүлээн зөвшөөрсөн байсан бөгөөд босоо алхах нь том тархинаас өмнө хөгжсөн гэсэн санаа ч мөн адил тогтсон ойлголт байжээ.
Люсигийн соёлын ач холбогдол шинжлэх ухааны статусыг нь давж, хурдан өргөжсөн. Тэр эхнээсээ л бэлгэдэл болох бүх шинжийг агуулж байв—хөгжилтэй хоч нэр, сэтгэл хөдөлгөм олдвор. Гэхдээ магадгүй хамгийн чухал нь Люсид Жохансон шиг урам зоригтой өгүүлэгч байсанд оршино. Энэ бүгд төгс хослол болж чадсан юм.
Люсиг од болгоход юу нөлөөлсөн бэ?
1974 он гэхэд Лийкийн гэр бүл—Мэри, Луис, тэдний хүү Ричард—эртний хүний өвөг дээдсийг илрүүлж, судалсаар нэгээс илүү арван жилийг өнгөрөөсөн байв. Тэд Танзани дахь Олдувай хавцал болон Кенийн Туркана нуурын эргээс гавлын яс, чулуун багаж хэрэгсэл, бусад чулуужсан олдворуудыг илрүүлсэн бөгөөд эдгээр нээлтүүд National Geographic зэрэг сэтгүүлүүдэд нийтлэгдэж байжээ.
Гэсэн хэдий ч тэдний нээлтүүд, тухайлбал “Хөөрхөн хүү” эсвэл “Сам хагалагч эр” гэх хочтой олдворууд хэдийгээр байнга мэдээллийн хэрэгслүүдэд гарч байсан ч Люси шиг олны танил болж чадсангүй. Аризонагийн Их Сургуулийн палеоантропологич Кэй Ридийн хэлснээр, “АНУ болон Европын хүмүүс холбогдохуйц чулуужсан олдвор өмнө нь байгаагүй” гэжээ.
Люсиг Этиопын өндөрлөг газраас олдсон үл танигдах олдвороос нисэх онгоцны буудалд хүртэл танигдахуйц алдартан болгосон замнал нь Жохансон хүртэл гайхширал төрүүлдэг. “Би үүнийг олон удаа эргэцүүлж бодсон,” хэмээн тэр хүлээн зөвшөөрөөд, “ямар зүйл ийм их анхаарал татсаныг ойлгохыг хичээсээр байна” гэжээ.
Магадгүй нэг шалтгаан нь Люсигийн ер бусын хүний төрхийг илэрхийлэх энгийн, дотно хоч нэр байж болох юм гэж Жохансон үздэг. “Энэ нь хайр татам, санахад хялбар нэр шүү дээ” гэж тэр хэлсэн байдаг. Эсвэл олдвор нь “хэсэгчилсэн араг яс” байсантай ч холбоотой байж магадгүй гэж тэр эргэцүүлдэг. “Тийм учраас хүмүүс үүнийг хувь хүн гэж хүлээн зөвшөөрч чадсан байж магадгүй.”
Зарим хүмүүс Люсиг алдартай болгосон шалтгааныг Жохансон өөрт нь хамааруулж, шинжлэх ухааныг олон нийтэд “завсаргүйгээр” тайлбарлан хүргэсэн гэж үздэг. Үнэхээр ч Жохансоны 1981 онд хэвлүүлсэн Lucy: The Beginnings of Humankind ном нь бестселлерийн жагсаалтад хурдан хугацаанд багтсан юм. Энэхүү ном нь Good Morning America зэрэг нэвтрүүлэг болон Этиопт зураг авсан NOVA цувралын “Хүний гарал үүслийн эрэлд” зэрэг хөтөлбөрүүдэд түүнийг оролцуулахад хүргэжээ. Чикагогийн Их Сургуулийн палеоантропологич Зерай Алемсегедийн хэлснээр, “Ихэвчлэн бид Жохансоны бичвэр, ярилцлага, лекцүүдэд баярлаж явах учиртай” гэжээ.
Люси хүн болон шимпанзе хоёрын адил төстэй шинж чанаруудыг агуулдаг. Түүний гадаад төрхийг дахин сэргээн бүтээсэн нэг загвар 2019 онд Германы Меттманн хот дахь Неандерталийн музейд үзэсгэлэнд тавигджээ.Photograph by Martin Meissner, AP Photo
Люсиг олох үед ердөө 31 настай байсан залуу Жохансон хээрийн өндөрлөг цөлийг судлахдаа ч, прайм-таймд Уолтер Кронкайтын хажууд суухдаа ч адилхан тайван, өөртөө итгэлтэй харагддаг байв. Хожим нь хэвлэлүүд түүнийг “байгалийн уян харимхай хөдөлгөөнтэй хүн” эсвэл “Арманид хувцасласан Индиана Жонс” хэмээн тодорхойлж байжээ. Гэхдээ тэрээр эхэндээ “маш эвгүй, хэтэрхий техник тал руугаа” байсан хэмээн дурсан, шинжлэх ухааныг олон нийтэд түгээгч Карл Саганаас зөвлөгөө авснаар өөрийгөө сайжруулсан гэдгээ хүлээн зөвшөөрдөг.
Люсигийн хоч нэр, араг ясын бүрэн бүтэн байдал, мөн Жохансоны хандлага зэрэг хүчин зүйлс хослон Люсиг хүмүүсийн ойр дотно мэдрэмж төрүүлэхүйц болгож чадсан юм. Жохансон түүнийг зүгээр нэг хуучирсан ясны овоо мэт үзэхээс татгалзаж, хувь хүн мэтээр харуулсан нь онцлог байлаа. Жишээлбэл, баримтат кинонд тэрээр Люсиг нэгэн цагт амьдарч, амьсгалж байсан бодгаль болохыг үзэгчдэд сануулахыг хичээдэг. NOVA цувралд түүний олдсон газрыг зүгээр л яс илэрсэн газар гэж бус, харин “тэр олон жилийн өмнө нас барсан яг тэр газар” хэмээн тодорхойлдог нь үүний нэг жишээ юм.
Хүний гарал үүслийн шинжлэх ухаан олны анхаарлын төвд
Ийм ойр дотно мэдрэмж төрүүлэхүйц өвөг дээдэс хүний гарал үүслийн шинжлэх ухааныг урьд өмнө хэзээ ч байгаагүйгээр олны анхаарлын төвд оруулахад тусалсан юм. Энэ боломжийг ашиглан Жохансон 1981 онд Калифорни мужийн Беркли хотод Хүний Гарал Үүслийн Хүрээлэн (Institute of Human Origins) хэмээх ашгийн бус байгууллага байгуулжээ. Судалгаа, хээрийн ажлаас гадна олон нийтэд чиглэсэн үйл ажиллагааг байгууллагынхаа гол тулгуур зарчмуудын нэг болгохоор шийдсэн байна.
Люси бол хүмүүст боловсрол олгох цонх болсон юм.
“Бидний хийж байгаа зүйл ийм юм шүү” гэж хүүхэд, насанд хүрэгчдэд харуулах арга зам бол Люсиг ашиглах явдал гэж Хүний Гарал Үүслийн Хүрээлэнгийн анхны багш нарын нэг Рид дурсан ярьжээ.
Гэсэн хэдий ч Жохансоны олон нийтэд чиглэсэн дүр төрхийг бүгд өндрөөр үнэлээгүй. Зарим судлаачид түүнийг шинжлэх ухаанаас илүүтэй олон нийтийн харилцааг чухалчилж байна хэмээн буруутгаж, энэ нь хүрээлэн дотор зөрчил үүсгэсэн байна. Эцэст нь хэд хэдэн геологич хүрээлэнгээс гарч, байгууллага 1997 онд Аризонагийн Их Сургууль руу нүүжээ. Тэр жил Жохансоны хамтрагч Уильям Кимбел Phoenix New Times-т өгсөн ярилцлагадаа “Хэрэв судалгаа хийж буй эрдэмтэд олон нийтэд үр дүнг тайлбарлаж хүргэхгүй байгаа бол ямар нэг зүйл буруу байна” хэмээн онцолсон байдаг. Үүний үр дүнд олон нийтэд чиглэсэн ажлууд, хөрөнгө босгох үйл ажиллагаа, судалгаа зэргийг зэрэгцүүлэн үргэлжлүүлэхээр шийджээ.
Эдгээр хүчин чармайлт хээрийн судалгаанд санхүүжилт татахад чиглэж, Australopithecus afarensis-ийг дэлхий дээрх хамгийн сайн судлагдсан хүний төрлийн хамаатан болох нөхцөлийг бүрдүүлсэн юм. Этиоп болон Кени дэх хагас арван газраас илрүүлсэн 400 гаруй олдворын ихэнх нь Хадарын бүс нутгаас олдсон бөгөөд судлаачид өнөөг хүртэл хайгуул хийсээр байна. Харьцангуй бүтэн гавлын яснуудыг багтаасан шинэ олдворууд энэ төрөл зүйл нь 3.9-ээс 3 сая жилийн өмнө амьдарч байсан ба олон төрлийн хоол хүнс хэрэглэж, өмнөх хомининуудтай харьцуулахад илүү уян хатан байсныг харуулжээ.
Люсигийн өв гэж юу вэ?
Өнөөдрийн хүний хувьслыг судалж буй эрдэмтэд Люсигээр өссөн үеийнхэн юм. Аризонагийн Их Сургуулийн палеоантропологич Крис Камписано ахлах сургуульд байхдаа зуны төслийн хүрээнд Жохансоны номыг уншиж, Африк дахь хоминины чулуужсан олдворуудыг хайх сонирхлыг төрүүлсэн тухайгаа дурсжээ. Өдгөө тэрээр Хадар дахь судалгааг удирдаж байна. Үүнийгээ эргэцүүлэн Камписано: “Люсигийн нээлтийн 50 жилийн ойгоор би энэ төслийг удирдана гэж хэзээ ч төсөөлж байсангүй” хэмээн хэлсэн байна.
Өнөөдөр Люсигийн байгуулсан хүрээлэн палеоантропологийн судалгааг дэлхий даяар үргэлжлүүлсээр байна. Судалгааг дэмжих боловсрол, санхүүжилтийн ажлыг хослуулан, түүний нөлөө Хадарын хязгаараас хальж өргөжжээ.
Этиоп гаралтай Зерай Алемсегедийн хэлснээр, энэхүү чулуужсан олдворын алдартай байдал нь “гинжин урвал” үүсгэсэн аж. Тэрээр Люситэй анх Аддис Абебад байрлах Үндэсний Музейд ажиллаж байхдаа танилцжээ. Одоогоор Люси тусгайлан бүтээгдсэн сейфэнд хадгалагдаж байгаа.
Алемсегед хүрээлэнд постдоктороор ажиллаж байхдаа Этиопоор удирдуулсан анхны багийг Хадарын хажуугаар урсах Аваш голын эсрэг талд байрлах Дикика гэх газар руу хөтөлжээ. Тэндээс тэрээр Люсигийн төрөл болох A. afarensis-ийн гайхалтай бүтэн хүүхдийн араг яс олсон бөгөөд түүнд амхар хэлээр “энх тайван” гэсэн утгатай Селам хэмээх нэр өгсөн байна. Нас барахдаа ердөө 2.4 настай байсан энэхүү хүүхдийг “Люсигийн хүүхэд” хэмээн хочилсон боловч Люсигээс 200,000 жилийн өмнө амьдарч байжээ.
A. afarensis-ийн олдворуудын тоо тасралтгүй нэмэгдэж байгаа ч Люси энэ бүхний төвд хэвээр байна. “Шинэ олдворын талаар ярихад Люсиг дурдахгүй байх бараг боломжгүй,” хэмээн Алемсегед хэлээд, тэр нь бүх бусад чулуужсан олдворуудыг харьцуулж үздэг “жишиг” болжээ гэж нэмж өгүүлсэн байна. “Та ямар нэг зүйл оллоо гэхэд хүмүүс асуудаг: Энэ Люсигээс ахмад уу эсвэл залуу юу? Люсигээс өндөр үү эсвэл намхан уу?”
Люси одоо хамгийн эртний ч биш, хамгийн бүтэн ч биш хүний өвөг дээдэс болсон. 7 сая жилийн настай Sahelanthropus tchadensis болон 6 сая жилийн настай Orrorin tugenensis хамгийн эртний олдворын төлөө өрсөлдөж байгаа бол Өмнөд Африкаас олдсон Australopithecus-ийн “Бяцхан Хөл” хэмээх араг яс 90 хувиас дээш бүрэн бүтэн байна.
Гэсэн ч Люсигийн бэлгэдлийн байр суурь давтагдаагүй байна. “Бяцхан Хөл”-ийн жишээнээс харахад, эрдэмтэд өөрсдийн олдворуудад “Арди” (Ardipithecus-ийн товчлол), “Нео” эсвэл Өмнөд Африкийн Homo naledi-гийн олдворуудад зориулан “Харанхуйн Хүүхэд” гэх мэт хоч нэр өгөх гэж оролдсон ч эдгээр нэрс өргөн тархаагүй. Харин “алмазын тэнгэрт” Люси л оршсоор байна.
