Сүүлийн таван сарын хугацаанд тус компани хоёр удаа Номхон далайн дээгүүр гипердулааны хөлөг хөөргөж, дууны хурдны тав дахин давуулан хурдасгаж, дараа нь Калифорни дахь Ванденбергийн Сансрын хүчний баазад автоматаар газардсан байна. Эдгээр хоёр туршилтад нэг ижил тээврийн хэрэгслийг ашигласан аж.
Энэ нь АНУ-д 60 жилийн өмнө домогт X-15 пуужинт онгоцны сүүлчийн нислэгээс хойш дахин ашиглагдах гипердулааны пуужинт онгоц хөөргөсөн анхны тохиолдол болж байна.
Stratolaunch компани хамгийн сүүлийн хоёр туршилтынхаа үр дүнг даваа гарагт зарлав. 12-р сард болон 3-р сард тус компанийн Talon-A2 пуужинт онгоц аварга том тээвэрлэгч онгоцны хэвлийгээс Номхон далайн дээгүүр хөөрч, хэдэн зуун милийн зайд орших Лос Анжелес хотоос баруун хойд зүгт 140 милийн зайд байрлах Ванденбергийн баазад газарджээ. Энэхүү цэргийн сансрын баазын бетон хөөрч буух зурвасыг NASA ба Агаарын хүчин өмнө нь Space Shuttle хөлгийн нөөц буух зурвас болгон ашиглахаар төлөвлөж байсан юм.
Mach 5 буюу хэт хурдны сорил
Stratolaunch компанийн ерөнхийлөгч, гүйцэтгэх захирал Захари Кревор даваа гарагийн үдээс хойш Ars Technica-д ярилцлага өгөхдөө, Talon туршилтын онгоц нь X-15 хөлгийг тэтгэвэрт гарснаар алдсан чадамжийг нөхөж байгаа бөгөөд бүрэн автомат нислэг хийдэг гэдгээрээ онцлог гэв. X-15 хөлгийг нэгэн адил тээвэрлэгч онгоцноос салгаж, пуужинт хөдөлгүүрийг асаан агаар мандлын дээд давхарга руу нисдэг байсан ч нисгэгч удирдаж байсан бол Talon-A нь бүрэн автомат горимд нисдэг.
Кревор хэлэхдээ, “Автомат нислэгийн ач холбогдол нь гипердулааны системүүд одоо хүний бие махбодоор гүйцэтгэх боломжгүй маневр хийх түвшинд хүрсэнд оршино. Тиймээс дахин ашиглагдах, автомат удирдлагатай гипердулааны туршилтын платформ ашигласнаар бид өнөөдрийн хөгжиж буй гипердулааны системийн бүх боломжийг судлах боломжтой болж байна” гэв.
Stratolaunch-ийн Talon-A хөлөг нь нэг сургуулийн автобуснаас жаахан жижиг, X-15 онгоцны хагас орчим хэмжээтэй юм.
Stratolaunch сүүлийн хоёр удаагийн Talon-A туршилтын нислэгийг АНУ-ын Батлан хамгаалах яамны Туршилтын нөөцийн удирдлагын төв болон Тэнгисийн цэргийн гадаргуугийн зэвсгийн төвийн MACH-TB (Олон албадын дэвшилтэт гипердулааны чадамжтай туршилтын платформ) хөтөлбөрийн хүрээнд, Leidos нэртэй батлан хамгаалахын гэрээт байгууллагын захиалгаар гүйцэтгэсэн байна.
Туршилтын нөөцийн удирдлагын төвийн захирал Жорж Рамфорд мэдэгдэлдээ:
“Бүрэн сэргээгддэг гипердулааны туршилтын хөлгийг дахин ашиглан нислэг хийсэн нь MACH-TB хөтөлбөрийн хувьд чухал амжилт юм. Энэхүү туршилтаас авсан сургамжууд нь тээврийн хэрэгслийн эргэлтийн хугацааг хэдэн сараас долоо хоног болгон багасгахад тусална” хэмээн онцоллоо.
Stratolaunch компанийн гүйцэтгэх захирал Креворын хэлснээр, Talon-A нь нислэг бүртээ хэд хэдэн туршилтын төхөөрөмж тээвэрлэсэн ч ачааны агуулгын нарийн мэдээллийг задлах боломжгүй гэв.
“Бидний хэлж чадах зүйл бол ердийн туршилтын материал, хэмжүүрийн багаж, мэдрэгч гэх мэт зүйлс байсан. Харин захиалагчид ачааг газардсаны дараа шуурхай сэргээж авсандаа баяртай байсан” гэж тэр хэлжээ.
Stratolaunch өнгөрсөн жил анх удаа Talon-A хөлгөөр хөдөлгүүртэй нислэг хийсэн. Тухайн үед тус пуужинт онгоц Номхон далайн дээгүүр хөөрч, Ursa Major компанийн үйлдвэрлэсэн шингэн түлштэй Hadley хөдөлгүүрийг 200 орчим секунд ажиллуулсан. Talon-A1 хөлөг гипердулааны хурдтай ойролцоо түвшинд хүрээд, төлөвлөгөөний дагуу далайд унасан бөгөөд буцаан сэргээсэнгүй.
Энэ нь 12-р сард хийгдсэн Talon-A2 хөлгийн анхны нислэгийн суурь болсон.
Цэргийн албаны эх сурвалжийн мэдээлснээр, MACH-TB хөтөлбөрийг гипердулааны зэвсгийн технологийг — холбоо, навигаци, чиглүүлэлт, мэдрэгч, бай оноогч төхөөрөмжүүдийг — илүү тогтмол турших зорилгоор санаачилсан байна. Stratolaunch энэ оны эцэс гэхэд Talon-A хөлгөөр сар тутам нислэг хийх, цаашлаад долоо хоног тутам туршилт хийх зорилготой.
Креворын хэлснээр:
“Эдгээр нислэгүүд нь АНУ-д гипердулааны туршилтыг илүү тогтмол болгох эхлэл болж байна. Бүрэн дахин ашиглагдах гипердулааны нислэгийн систем нь өндөр давтамжтай туршилт хийх болон богино хугацаанд хариу үзүүлэх боломжийг олгодог. Хэрвээ Пентагон онцгой хөтөлбөр хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзвэл, бүх технологи бэлэн байхад бид долоо хоногийн дотор нислэг хийж чадна” гэв.
Пентагон 2022 онд АНУ-ын гипердулааны туршилтын хүчин чадлыг жилд 12-оос 50 удаа болгох зорилт тавьсан бөгөөд Stratolaunch энэ зорилгод хүрэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж Кревор үзэж байна.
Гипердулааны туршилтын ач холбогдол
Тэгвэл яагаад гипердулааны нислэгийн туршилт чухал гэж?
АНУ-ын албаны хүмүүсийн үзэж байгаагаар, Хятад улс гипердулааны пуужингийн хөгжлөөр дэлхийд тэргүүлж байгаа бөгөөд АНУ энэ технологийн хоцрогдлыг нөхөх хэрэгтэй гэж үзэж байна. Гипердулааны зэвсгүүд нь жирийн пуужингаас илүү хамгаалалтын системд илрүүлж, хянаж, сөнөөхөд төвөгтэй. Баллистик пуужингаас ялгаатай нь, гипердулааны зэвсэг агаар мандлын дээд хязгаар дагуу нисэх тул илүү маневр хийх чадвартай, амархан сэргийлэх боломжгүй.
Гипердулааны нислэг бол тун эрсдэлтэй орчин. Креворын хэлснээр, Talon-A хөлгийн гадна талын температур агаарыг сүлбэн явах үедээ 2000°F (1100°C)-д хүрдэг аж. Харин 12 болон 3-р сарын туршилтын нислэгүүдийн үргэлжлэх хугацаа, дээд хурд, хөөрөлтийн өндөр зэргийг тэрбээр дэлгэрүүлээгүй. Гэхдээ Talon-A хөлөг Ванденберг хүртэлх замдаа “өндөр G”-гийн олон тооны маневр хийсэн гэж дурдсан байна.
Инженерүүд гипердулааны (Mach 5-аас дээш хурдтай) нислэгийн орчны нөхцөлийг хэт дуунаас бага хурдтай нислэг, эсвэл сансрын нислэгийн нөхцөлөөс илүү бага мэддэг. Учир нь гипердулааны хурдтай тогтмол нисдэг цорын ганц тээврийн хэрэгслүүд бол пуужин, баллистик пуужин, сансрын хөлөг агаарт дахин орж ирэх үеийн нислэгүүд юм. Эдгээр нь сансраас агаарт шилжих богино хугацаанд л ийм орчинд нисдэг.
Гипердулааны пуужингийн талаар мэдэх ёстой хоёр зүйл бий.
Нэгдүгээрт, пуужингууд 1949 оноос хойш гипердулааны хурдтай нисэж ирсэн. Тиймээс албаны хүмүүс “гипердулааны пуужин” гэж ярихад, зөвхөн тухайн орчноор дамжин өнгөрдөг бус, гипердулааны орчинд тогтмол ажиллах чадамжтай төхөөрөмжийг хэлж байгаа юм.
Хоёрдугаарт, гипердулааны хөлгүүд хэд хэдэн төрөлтэй байдаг.
- Нэг төрөл нь глайд (гулсах) хөлөг — уламжлалт пуужингаар хурдасгаж гипердулааны түвшинд хүргэдэг ба дараа нь агаарын хүчний нөлөөгөөр өөрөө чиглэн нисдэг.
- Нөгөө нь гипердулааны круизер бөгөөд scramjet зэрэг тусгай хөдөлгүүрийн тусламжтайгаар тогтмол гипердулааны хурдтай нисэх чадвартай байдаг.
Сүүлийн үед армийн “Dark Eagle”, тэнгисийн цэргийн “Conventional Prompt Strike” нэртэй дунд тусгалын гипердулааны зэвсгийг глайд хөлгийн зарчмаар амжилттай туршсан. Армийн хувилбар нь энэ оны сүүлээр ашиглалтад орох төлөвтэй байна. Харин Агаарын хүчин scramjet хөдөлгүүртэй гипердулааны круиз пуужин бүтээж байгаа ч бодит байлдааны хэрэглээнд ороход хэдэн жил шаардлагатай бололтой.
Гипердулааны зэвсэг зөвхөн энэ эрсдэлтэй орчинд найдвартай ажиллахаас гадна, “хямд өртөгтэй” ба “олноор үйлдвэрлэгдэх боломжтой” байх шаардлагатай гэж Пентагоны хоёр албан тушаалтан өнгөрсөн жил Төлөөлөгчдийн танхимын Зэвсэгт хүчний хорооноос сонсголд оролцох үеэр мэдэгдсэн байна.
“Бидний зорилго бол үндэсний үйлдвэрлэлийн баазыг гипердулааны системийг уламжлалт зэвсгийн өртөгтэй ойролцоо үнээр, хангалттай их хэмжээгээр үйлдвэрлэх чадвартай болгоход оршиж байна. Энэ нь дайчдыг байлдааны талбарт шийдвэрлэх давуу байдалтай болгоно” хэмээн тэд мэдэгдэлдээ дурдсан байна.
2018 оноос хойш Пентагон гипердулааны зэвсгийн хөгжүүлэлт ба туршилтад ойролцоогоор 12 тэрбум ам.доллар зарцуулсан ч одоогоор ямар ч зэвсэг албан ёсоор ашиглалтад ороогүй байна.
Эдгээр санаачилгуудын гол зорилго нь Хятадын гипердулааны чадамжтай эн тэнцүү болох явдал юм. АНУ-ын албаныхны үзэж буйгаар Хятадын анхны гипердулааны зэвсэг буюу глайд хөлгийн загвартай зэвсэг нь 2019 онд ашиглалтад орсон бол ОХУ мөн онд “Авангард” нэртэй зэвсгээ ажилд оруулсан гэж мэдэгдсэн. Харин Хятад улс 2018 онд scramjet хөдөлгүүртэй гипердулааны круиз пуужингийн туршилтыг эхлүүлсэн байдаг.
Замыг зассан нислэгүүд
Гипердулааны зэвсэгт анхаарал хандуулах явдал нь Пентагоны хувьд харьцангуй шинэ хандлага. 1968 онд X-15 хөлгийн сүүлчийн нислэг хийгдсэний дараа хэдэн арван жилийн турш АНУ-д томоохон гипердулааны нислэгийн туршилтын хөтөлбөр байгаагүй. NASA 2004 онд X-43 хөлгөөр хоёр удаа гипердулааны хурдтай автомат нислэг хийж, 2013 онд Агаарын хүчин Mach 5.1 хурдтай scramjet хөдөлгүүрийг X-51 “Waverider” онгоцоор туршсан. Хэдий зарим туршилт амжилтгүй болсон ч гипердулааны хөдөлгүүртэй зэвсэг, нисэх төхөөрөмж бүтээх анхан шатны өгөгдөл цуглуулж чадсан юм.
Гэвч эдгээр нь бүгд өндөр өртөгтэй, засгийн газрын хөтөлбөрүүд байв. 2025 оны ханшаар ойролцоогоор 1 тэрбум ам.доллар зарцуулсан ч цөөн тооны л нислэг хийсэн. Иймээс цэргийн салбар одоо хувийн хэвшилд илүү найдаж эхэлж байна.
Stratolaunch компани 14 жилийн өмнө байгуулагдсанаасаа хойш анх хиймэл дагуул хөөргөх агаарын хөөргөлтийн платформоос гипердулааны туршилт руу чиглэлээ эргүүлжээ. Stratolaunch нь АНУ-ын цэргийн гипердулааны технологид сонирхол нэмэгдэж буйг хамгийн түрүүнд ашиглаж эхэлсэн компаниудын нэг юм.
- Rocket Lab компани Electron пуужингийн суборбитал хувилбараар гипердулааны туршилтууд хийж байгаа
- ABL Space Systems (одоогийн Long Wall) компани өнгөрсөн жил сансрын хөөргөлтийн салбараас гарч, гипердулааны туршилт руу бүрэн шилжсэн
Цэргийн MACH-TB хөтөлбөр эдгээр пуужингийн компанид өндөр ашигтай орлого олгох боломж болж байна. Батлан хамгаалахын Leidos компанийн охин компани Dynetics тус хөтөлбөрийн эхний үе шатыг удирдаж, хувийн хэвшлийн гипердулааны туршилтын хөлгүүдийг хөгжүүлж, турших ажлыг гүйцэтгэж байгаа.
2025 оны 1-р сард Пентагон 1.5 тэрбум ам.долларын гэрээг Kratos Defense & Security Solutions компанитай байгуулж, MACH-TB 2.0 үе шат руу шилжүүлжээ. Энэ нь нислэгийн үзүүлбэрээс гипердулааны туршилтын үйлчилгээний шатанд шилжих алхам юм. Stratolaunch ба Rocket Lab компаниуд уг шинэ үе шатны хүрээнд гипердулааны туршилтуудыг хийнэ. Харин төрийн, хувийн болон эрдэм шинжилгээний байгууллагууд турших технологи, материалуудыг боловсруулна.
Сансрын салбарын судалгааны Quilty Space фирмийн тооцоолсноор, гипердулааны туршилтын зах зээл 6–7 тэрбум ам.долларын хэмжээтэй байна.
Stratolaunch-ийн сэргэлт
Stratolaunch компани өөрийн байр сууриа олоход нэлээд хугацаа зарцуулсан. Тус компани нэгэн цагт SpaceX-тай хамтран Falcon 9 пуужингийн агаарын хувилбараар хиймэл дагуул хөөргөхөөр төлөвлөж байсан ч энэ түншлэл тасарчээ. Үүний дараа Orbital Sciences (одоогийн Northrop Grumman)-тай хамтран агаарын хөөргөлттэй пуужин боловсруулах гэж оролдсон.
Гэвч компанийн үүсгэн байгуулагч, Microsoft-ийн тэрбумтан Пол Аллен 2018 онд нас барснаар Stratolaunch-ийн ирээдүй тодорхой бус болжээ. Stratolaunch аварга тээвэрлэгч онгоц “Roc”-ыг 2019 оны 4-р сард анх удаа хөөргөсөн ч дараа сард нь үйл ажиллагаагаа зогсоосон. Тухайн оны сүүлээр Cerberus Capital Management гэх хувийн хөрөнгө оруулалтын компани Stratolaunch-ийг худалдан авч, компанийн эрхэм зорилгыг сансрын хөөргөлтөөс гипердулааны нислэгийн туршилт руу эргүүлжээ.
Stratolaunch компани өнөөдрийг хүртэл 385 фут (117 метр) далавчтай хоёр их биетэй “Roc” онгоцыг нисгэсээр ирсэн. Нэг хэсэг энэ онгоц Ховард Хьюзийн “Spruce Goose” гэх нэртэй домогт нисдэг завь шиг ашиглалтаас гарах нь уу гэж хүмүүс бодож байсан. Spruce Goose нь дайны дараахан бизнесийн ирээдүй бүрхэг болсон тул ердөө ганц л удаа ниссэн түүхтэй. Харин Roc 2019 онд анхны нислэгээ хийснээр хамгийн өргөн далавчтай онгоцны шинэ дээд амжилтыг тогтоосон юм.
Ирээдүй
Одоо Пентагоны гипердулааны зэвсгийн хэрэгцээ Stratolaunch компанийн орлогын эх үүсвэр болон өсөж байна. Тус компани энэ оны 4-р улиралд ашиглалтад оруулахаар Talon-A3 нэртэй хоёр дахь пуужинт онгоцыг бүтээж байна. Энэхүү шинэ хөлөг нь Stratolaunch-ийн Virgin Orbit-оос худалдаж авсан Boeing 747 онгоцноос хөөрөх бөгөөд өргөн цар хүрээтэй нислэг хийх боломжтой учраас АНУ-ын баруун эргээс бусад газраас ч гипердулааны туршилт хийх боломжтой болно.
arstechnica.com
