2024 оны зуны улиралд Хятадын Чанъэ-6 робот хөлөг анх удаа Сарны цаад талд газардсан. Энэ хөлөг дөрвөн фунт гаруй чулуу, хөрс ухаж, эх дэлхийдээ авчирсан нь инженерийн гайхалтай амжилтад тооцогдож байгаа юм.
Чанъэ-6 болон 2020 оны Чанъэ-5 хөлгүүд 1970 оноос хойш анх удаа Сарнаас чулуулгийн дээж авчирсан бөгөөд эрдэмтэд Аполло хөтөлбөрийн үеийн мэдээллийг баяжуулж, Сар хэрхэн үүссэн, яагаад өнөөгийн төрхөө олсон, манай нарны аймгийн түүхтэй хэрхэн холбогдож байгааг судлах боломжтой болжээ.
Гэхдээ үл тайлагдах олон таавар бий. Сарны цаад тал яагаад наад талаас тэс өөр бүтэцтэй байдаг вэ? Сарны галт уулын идэвх сүүлийн үед ч үргэлжилж байсан уу? “Сарны талаарх судалгааг гүнзгийрүүлэх тусам бид хэр бага мэдэж байснаа улам ойлгож байна” хэмээн Нотр Дамын Их Сургуулийн геологич Клайв Р. Нил хэлжээ.
2027 онд NASA саран дээр анх удаа сансрын нисгэгчдийг буулгахаар зэхэж буй энэ үед геологичид шинэ дээжүүд ямар нууцыг нээх, тэр ч бүү хэл ирээдүйд олборлох боломжтой нөөцүүдийн талаар ямар шинэ ойлголт өгөх бол гэж догдолж байна.
Сарны үүсэл
1970-аад онд Аполло болон ЗХУ-ын Луна хөтөлбөрүүд Сарнаас авчирсан дээжүүд манай дагуулын үүсэл гаралд олон зүйлийг тодруулжээ. Сарны чулуулгууд Дэлхийн чулуулгуудтай тун төстэй байсан нь эрдэмтдийн удаан хугацаанд таамаглаж байсан онолыг баталсан юм.
Энэ онолоор 4.5 тэрбум жилийн өмнө Марсын хэмжээтэй “Тейя” хэмээх биет анх Дэлхийтэй мөргөлдөж, асар их хэмжээний хэлтэрхий сансарт цацагдсан гэж үздэг. Тэдгээр хэлтэрхий цаг хугацааны явцад нэгдэж, Сар үүсчээ.
Анх бүрэн хайлсан байсан Сар аяндаа хөрч, гадаргуудаа царцмал давхарга үүсгэж, дотооддоо манти бүхий бүтэцтэй болжээ. Галт уулын лаавын асар том давхаргууд солирын мөргөлдөөний улмаас үүссэн том тогоонуудыг дүүргэсэн бол өндөрлөг хэсэг болон галт уулын конусууд сүндэрлэн үлджээ.
Гэвч 1970-аад онд тогтсон Сарны галт уулжилт 3 тэрбум жилийн өмнө бүрэн зогссон гэх ойлголтыг сүүлийн судалгаанууд үгүйсгэж байна.
Сар амьд уу, үгүй юу?
“Сар олон тэрбум жилийн өмнө геологийн хувьд нас барсан” гэсэн онол сургуулийн сурах бичгүүдэд бичигдсэн байдаг. Гэвч шинэ судалгаанууд үүнийг няцааж эхэллээ.
2014 онд NASA-ийн Лунар Реконниссанс Орбитер хиймэл дагуулын зургуудыг судалсан эрдэмтэд 100 сая жилийн өмнө ч галт уулын идэвхжил байсаар байсан гэх дүгнэлт хийжээ. “Энэ бол үнэхээр цочирдом нээлт” гэж Калифорнийн Их Сургуулийн судлаач Чин-Жу Йин онцолжээ.
2020 онд Чанъэ-5 хөлөг Океанус Проселларум (Шуурганы далай) бүсэд газардсан нь зүгээр ч нэг тохиолдол биш. Энэ бүс геологийн хувьд харьцангуй залуу харагдаж байсан бөгөөд тэндээс олдсон чулуулгууд үнэхээр 2 тэрбум жилийн настай байжээ. Энэ нь сүүлийн үед олдсон хамгийн залуу сарны чулуу бөгөөд Сарны галт уулжилт урт хугацаанд үргэлжилсэн гэсэн нотолгоо болов.
120 сая жилийн настай гурван ширхэг галт уулын гаралтай шилэн бөмбөлөгүүд Чанъэ-5-ын дээжнээс олдсон нь бүр ч их сонирхол татсан нээлт байлаа. Хэрэв энэ судалгаа батлагдвал Сарны гүнд магмын идэвх өнөөг хүртэл байж болох юм.
Цаашдын судалгаанууд
Одоогоор 850 фунт (385 кг) гаруй сарны чулуу, хөрсийг шинжилсэн ч энэ нь цөөхөн хэдхэн газраас авсан дээжүүд юм.
Чанъэ-6 хөлөг анх удаа Сарны холын талаас дээж авчирсан нь судалгааг шинэ түвшинд гаргажээ. Тус хөлөг Өмнөд туйл-Айткен тогооноос дээж авсан бөгөөд энэ бүс Сарны хамгийн эртний, хамгийн гүн тогоо юм.
NASA-ийн Артемис III хөтөлбөр 2027 онд Сарны өмнөд туйлд сансрын нисгэгчдийг газардуулж, 150-180 фунт (68-82 кг) дээж авчрах төлөвлөгөөтэй байна.
Энэхүү судалгаа нь Сарны ус хэмээх чухал сэдвийг тодруулна. 2018 онд NASA-гийн судлаачид туйлын бүсэд усны мөс оршин байгааг баталсан ч яг ямар хэлбэртэй байгааг нь хараахан мэдэхгүй. Энэ нь гадаргууд хяруу хэлбэрээр байна уу, эсвэл хөрсөнд гүн шигдсэн үү? Энэ бүхнийг Артемис III хөтөлбөрийн сансрын нисгэгчид тодруулах юм.
Сарны нөөц баялаг
Сарны уснаас гадна эрдэмтэд гели-3 зэрэг ховор элементүүдийг олборлох сонирхолтой байна. Гели-3 нь цөмийн хайлуулах урвалд ашиглагдах боломжтой бөгөөд манай гариг дээр хомс боловч Сарны хөрсөнд элбэг байдаг.
Сарны олборлолт үнэхээр хэрэгжих эсэх нь эдийн засаг, хууль эрх зүй, логистикийн олон асуудалтай уялдах боловч Интерлун зэрэг компаниуд 2030-аад онд гели-3 олборлохоор төлөвлөж байна.
Зарим хүмүүс Сарыг олборлох нь байгаль орчинд сөрөг гэж үздэг ч Шингэн ашиглахгүйгээр олборлох технологи нь дэлхийн уул уурхайн бохирдлыг бууруулах боломжтой гэж үзэх судлаачид ч байна.
Гэхдээ юун түрүүнд Сарыг илүү нарийн судлах шаардлагатай. Шинэ дээжүүд, шинэ нээлтүүд бидний мэдлэгийг улам тэлсээр байх болно.
arstechnica.com
