Кашмир дахь хядлагын улмаас Энэтхэг, Пакистан хоёр бүрэн хэмжээний дайн дэгдэхийн ирмэг дээр ирээд буй энэ үед хоёр улсын цөмийн зэвсгийн хөтөлбөр, анхны цөмийн цохилт өгөх чадамж болон тэдний ашиглаж буй зэвсгийн төрөл зэрэг гол асуудлууд анхаарлын төвд орж ирлээ.
2024 оны нэгдүгээр сарын байдлаар, хоёр улс цөмийн зэвсгийн уралдаанд харьцангуй тэнцүү хэмжээнд байсаар байна. Энэтхэгийн зүгээс 160–172 цөмийн байлдааны хошуу эзэмшиж байгаа гэж тооцогддог бол Пакистан ойролцоогоор 170 орчимтай. Хоёр улсын аль нь ч Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх гэрээнд (NPT) нэгдээгүй тул Олон улсын атомын эрчим хүчний агентлагаас (IAEA) тогтоосон хориг арга хэмжээнүүдийг дагаж мөрддөггүй. Уг гэрээнд нэгдсэн улс орнууд цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэхгүй, өөр улс оронд ч цөмийн зэвсэг бүтээхэд нь туслалцаа үзүүлэхгүй байх үүрэг хүлээдэг. Харин Энэтхэг, Пакистан аль аль нь энэ гэрээнд нэгдээгүй тул цөмийн зэвсэгт хэрэглэгдэх өндөр баяжуулалттай материал өөрсдөө үйлдвэрлэх бүрэн боломжтой хэвээр байна.
Цөмийн зэвсгийн төрлүүдийн хувьд:
Arms Control Association-ы мэдээлснээр, Энэтхэг ихэвчлэн плутонид суурилсан байлдааны хошуу ашигладаг бол Пакистан уранигаар баяжуулсан хошуу хэрэглэдэг. Хоёр улс хоёулаа ойрын болон дунд зайн цөмийн зэвсгийн багцтай бөгөөд үүнд агаарын бөмбөгдөгч онгоцоос хаядаг гравитацийн бөмбөг, далавчит пуужин, баллистик пуужин зэрэг багтана.
Мөн хоёр орон усан цэргийн зориулалттай цөмийн зэвсгийн хөтөлбөрөө эрчимтэй хөгжүүлж байгаа бөгөөд баллистик пуужин тээвэрлэх чадвартай шумбагч онгоц бүтээхэд анхаарч байна. Эдгээрээс гадна уламжлалт зэвсэглэлээр ч хүчирхэг бөгөөд дэлхийн хамгийн нөлөө бүхий агаарын цэргийн хүчний тоонд багтдаг. Энэ нь цөмийн зэвсгээ хэрэглэх боломжийг улам нэмэгдүүлж байгаа юм.
Доор Энэтхэг болон Пакистаны тус тусын цөмийн чадавхи, тэдгээрийн хамгаалалтын системүүдийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг хүргэж байна.
Энэтхэгийн цөмийн зэвсгийн чадавхи
Энэтхэг улс цөмийн зэвсгээ агаар, хуурай газар болон тэнгисийн богино ба дунд зайн байлдааны хошуугаараа дамжуулан харвах системтэй. Энэтхэг цөмийн нөөцийнхөө тухай тодорхой тоо зарладаггүй ч, зэвсгийн чанартай плутоны нөөцөд үндэслэн сүүлийн жилд зэвсгийн тоо бага зэрэг өссөн хэмээн таамаглаж байна.
Ойролцоогоор 48 ширхэг цөмийн хошууг онгоцоор харвах боломжтой гэж үздэг бөгөөд үүнд Jaguar IS/IB, Mirage 2000, Rafale зэрэг сөнөөгч онгоц ашиглагддаг. Тэдгээрээс Jaguar IS нь хамгийн олон тоогоор ашиглагдаж байгаа бөгөөд Энэтхэгийн өнөөгийн зэвсэглэлд 79 ширхэг бүртгэгдсэн байна. Мөн Энэтхэг хуурай газрын харвах зориулалттай 64 орчим цөмийн зэвсэг эзэмшдэг бөгөөд үүнд 350 км-ийн тусгалтай Prithvi-II, 750 км-ийн тусгалтай Agni-I пуужингийн суурьнууд ордог. Эдгээрийг зам, төмөр замаар тээвэрлэх боломжтой байдлаар зохион бүтээжээ.
Дунд зайн баллистик пуужингийн хувьд Энэтхэг тэнгисээс харвадаг K-4 загварын баллистик пуужин (SLBM) ашигладаг бөгөөд уг пуужин 3,500 км-ийн тусгалтайгаар бүтээгдсэн гэж үздэг. Харин газрын суурьтай хамгийн сүүлийн үеийн Agni-III дунд зайн баллистик пуужин мөн адил 3,000–3,500 км-ийн тусгалтай. Энэ нь Энэтхэгийн сүүлийн жилүүдэд Хятадтай холбоотой цөмийн тогтоон барих стратегийг эрчимжүүлж байгааг илтгэнэ.
Үүнээс гадна Энэтхэг цөмийн хөтөлбөрөө ерөнхийд нь өргөжүүлж байгаа. Тухайлбал, тус улс цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх зорилгоор хурдан өсөлттэй (fast-breeder) зургаан реактор бүхий цөмийн станц барьж байгаа бөгөөд анхны реактор нь 1985 оны аравдугаар сард ажиллаж эхэлжээ. Энэ нь цаашид нэмэлт цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэх түүхий эдийг тогтвортой нийлүүлэхэд чухал хүчин зүйл болж байна.
Үүн дээр нэмж хэлэхэд, Энэтхэгийн зэвсэгт хүчний бүрэлдэхүүнд орчин үеийн Arjun үндсэн байлдааны танк багтаж байгаа нь тус улсын хосолсон (интеграцчилсан) дайны сургууль, номлол өндөр түвшинд хөгжсөнийг харуулж байна. Мөн энэ нь Энэтхэгийг зохих ёсоор хадгалагдаж, сайтар удирдагдаж буй цөмийн нөөц бүхий улс гэдгийг бататгаж байна.
Пакистаны цөмийн зэвсгийн чадавхи
Пакистаны цөмийн зэвсгийн нөөц хэмжээ, чадамжаараа Энэтхэгийнхтэй харьцангуй ойролцоо гэж үздэг. Стокгольмын Энх тайвны олон улсын судалгааны хүрээлэн (SIPRI)-гийн 2024 оны нэгдүгээр сарын үнэлгээгээр Пакистан ойролцоогоор 170 ширхэг цөмийн байлдааны хошуу эзэмшиж байгаа бөгөөд энэ нь өмнөх жилийн түвшнээс өөрчлөгдөөгүй байна. Энэтхэгийн адил Пакистан ч цөмийн зэвсгийн нөөц, хөтөлбөрийнхөө дэлгэрэнгүй мэдээллийг нийтэд зарладаггүй ба тус хөтөлбөр нь олон төрлийн мэдээллийн зөрүү, санаатай төөрөгдүүлэлттэй байдлаараа алдартай.
Гэсэн ч өнөөгийн байдлаар Пакистаны цөмийн зэвсэг тээвэрлэх гол платформууд нь хуурай газрын харвах төхөөрөмжүүд гэж тооцогдож байна. Үүнд 126 гаруй харвах төхөөрөмж байгаа гэж үздэг бөгөөд тэдгээр нь дараах богино зайн пуужингийн дөрвөн төрөл-ийг хамардаг. Үүнд:
- Shaheen I/IA – 700 болон 900 км тусгалтай
- Abdali – 200 км
- Ghaznavi – 300 км
- Nasr – 70 км тусгалтай, “түргэн хариу өгөх” зориулалттай пуужин
Мөн Пакистан дунд зайн баллистик пуужин (IRBM) болох Shaheen III-г ашигладаг бөгөөд энэ нь 2,750 км хүртэл тусгалтай. Үүнээс гадна тэд цөмийн зэвсэг тээвэрлэх чадвартай шумбагч онгоц хөгжүүлэх хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа.
Пакистан мөн F-16B загварын сөнөөгч онгоцуудыг цөмийн зэвсэг тээвэрлэх чадвартайгаар шинэчилсэн нь тэдэнд бүх төрлийн харвах платформ ашиглах боломж олгож байгаа. Үүнээс гадна, Хятадтай хамтран боловсруулсан 4.5-р үеийн JF-17 сөнөөгч онгоц нь F-16-ыг орлох зориулалттайгаар ашиглагдаж байна.
Пакистан анх 1998 онд цөмийн зэвсэгтэй гэдгээ албан ёсоор харуулсан ч, ураны баяжуулалтын хөтөлбөр нь 1970-аад оны дунд үеэс эхлэлтэй. Үүнээс хойш БНХАУ Пакистаны зэвсгийн судалгаа, зэвсэг худалдан авах үйл ажиллагаанд гадаад дэмжлэг үзүүлж, тус улсын цөмийн чадавхийг орчин үеийн түвшинд хүргэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Тэр үеийн нөхцөл байдалд хоёр улс цөмийн туршилтаар харилцан хариу үйлдэл үзүүлдэг байдалд орж, энэ нь тухайн үед НҮБ-аас шүүмжлэл хүртэж байсан.
Энэтхэгийн цөмийн бодлого ба ашиглалтад оруулах нөхцөлүүд
Энэтхэгийн цөмийн зэвсгийн бодлого нь “түрүүлж цохилт өгөхгүй” буюу No First Use (NFU) зарчмыг баримталдаг. Гэвч 2003 онд анх зарласнаас хойш энэ бодлогыг ягштал мөрдөх байдал харилцан адилгүй байсаар ирсэн. Жишээлбэл, 2019 онд Энэтхэгийн Батлан хамгаалахын сайд Ражнат Сингх Үндэсний аюулгүй байдлын шинэ бодлого NFU амлалтад эргэлзээ төрүүлж байгааг илэрхийлсэн. Өнөөдөр Энэтхэг NFU зарчмыг нэр төртэйгээр баримталсаар байгаа ч, зарим нэмэлт нөхцлүүдийг хадгалсан. Тухайлбал, химийн болон биологийн зэвсгээр халдвал цөмийн цохилтоор хариу өгөх эрхээ нээлттэй үлдээсэн байдаг.
Мөн Энэтхэг хэд хэдэн олон улсын гэрээнд нэгдээгүй эсвэл бойкотлосон, үүнд Цөмийн туршилтыг бүрэн хориглох гэрээ (CTBT) болон Цөмийн зэвсгийг үл дэлгэрүүлэх гэрээ (NPT) багтдаг.
Энэтхэгийн цөмийн бодлого нь “томоохон зэвсэгтэй боловч хэрэглэхийг хүсдэггүй” хэмээх дипломат зарчимд тулгуурладаг. Өөрөөр хэлбэл, улс орны зүгээс цөмийн дайн явуулахыг эсэргүүцдэг ч, плутонид суурилсан нөөц бүрдүүлэх, түүнийг байнга шинэчилж хадгалах чадавхтай хөтөлбөрийг баримталдаг.
Хэдийгээр Энэтхэг, Пакистан хоёр сүүлийн 30 жилийн турш цөмийн зэвсгийн уралдаанд оролцож ирсэн ч, хоёр улс цөмийн зөрчилдөөнөөс сэргийлэх, харилцан ойлголцолд хүрэх талаар тогтвортой оролдлого хийсээр ирсэн.
Тухайлбал, 1998 оны цөмийн туршилтуудын хурцадмал байдлын дараа 1999 онд хоёр улс “Лахорын тунхаглал”-ыг хамтран үзэглэсэн. Уг тунхаглал нь санамсаргүй болон хууль бус зэвсэглэл ашиглалтын эсрэг хоёр тал харилцан хүлээх үүрэг, хариуцлагыг тодорхойлсон билээ.
Мөн Энэтхэг, АНУ хоёр цөмийн эрчим хүчний хамтын ажиллагаа зэрэг зарим чиглэлээр сайн харилцаатай. Гэхдээ АНУ-ын албан ёсны цөмийн бодлого нь зөвхөн тогтоон барих хэрэгсэл гэж үздэг бөгөөд NFU зарчмыг дагаж мөрддөг юм.
Пакистаны цөмийн бодлого ба ашиглалтад оруулах нөхцөлүүд
Энэтхэг, Пакистан хоёрын цөмийн зэвсэг ашиглах талаарх бодлого нэг томоохон зүйл дээр зөрдөг: Энэтхэг “түрүүлж цохилт өгөхгүй” (NFU) зарчим баримталдаг бол Пакистан ийм амлалт өгч байгаагүй. Энэтхэгийн хувьд, хэрвээ тэдний эсрэг цөмийн зэвсэг хэрэглэвэл хариу цохилт өгөх эрхтэй ч, анхны цохилт өгөхгүй гэдгээ олон нийтэд амласан. Харин Пакистан ямар ч нөхцөлд түрүүлж ашиглахгүй гэсэн амлалт өгөөгүй учраас байлдааны ердийн хүчин нь Энэтхэгийнхээс сул гэж үзвэл түрүүлж цөмийн зэвсэг хэрэглэх бололцоотой хэмээн тооцогддог. Гэсэн ч Пакистан албан ёсоор цөмийн зэвсгийг байлдааны талбарт ашиглахгүй гэж мэдэгддэг.
Хятадтай байгуулсан хамтын ажиллагааны гэрээ нь Пакистанд эрчим хүчний зориулалттай цөмийн реактор нийлүүлэх, нийтлэг цөмийн эрчим хүчний хэрэглээнд чиглэсэн байжээ. Гэсэн ч хоёр улсын ойр харилцаанд үл харгалзан, Хятад улс Пакистанд цөмийн хоёрдогч цохилт өгөх чадавх (second-strike capability) олгохоос татгалзсан хэвээр байна. Энэ нь хэрвээ Пакистан цөмийн зэвсгээ түрүүлж хэрэглэвэл, Хятад тэднийг цэргийн хувьд хамгаалж, хариу цохилт өгөхгүй гэсэн үг юм.
Пакистаны цөмийн туршилтуудын дийлэнх нь Энэтхэгтэй өрнөсөн орон нутгийн зэвсэглэл, зэвсгийн уралдааны үр дүн гэж үздэг. Тус улсын цөмийн хөтөлбөр анх 1971 оны Энэтхэг-Пакистаны дайны дараа хөгжиж эхэлсэн бөгөөд үүнээс хойш эрчимтэй өргөжсөн билээ.
Тиймээс, Энэтхэгээс газар нутгийн хэмжээгээр хамаагүй жижиг улс хэдий ч, Пакистан нууцлаг, орчин үеийн, нэлээд их хэмжээний цөмийн зэвсгийн нөөцтэй бөгөөд энэ нь АНУ зэрэг орнуудаас ч илүү хатуу, шийдэмгий тогтоон барих бодлого дээр тулгуурладаг.
Хоёр улсын цөмийн хамгаалалтын чадавхи ба тогтоон барих бодлого
Пакистаны цөмийн номлолыг ерөнхийд нь үнэлэхэд тодорхой бус байдал, төөрөгдүүлсэн мэдээлэл ихтэй байдаг. Тус улс цөмийн бодлого, зэвсгийн талаарх мэдээллээ ихэвчлэн маш нууц байдалд хадгалдаг. Харин хамгаалалтын хувьд, Пакистан “хамтаар сөнөх баталгаа” (Mutually Assured Destruction) болон Cold Start буюу урьдчилсан, идэвхтэй ажиллагааны номлол дээр тулгуурладаг хандлагатай. Тус улс сүүлийн арван жилийн хугацаанд тактикын цөмийн зэвсэг хөгжүүлэх хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд энэ нь орон нутгийн дайны талбарт хүч нэмэгдүүлэгч үүрэг гүйцэтгэх зорилготой. Үүний хүрээнд маш богино тусгалтай зэвсгүүд (жишээлбэл, 60 км буюу 37 миль хүрэхүйц) ашигладаг. Өөрөөр хэлбэл, Пакистан цөмийн зэвсгийн бодлогоо хамгаалалтаас илүүтэй довтолгооны байр сууринаас төлөвлөсөн харагддаг — албан ёсоор бол.
Харин Энэтхэгийн хувьд нийтэд ил болсон системүүд нь хамгаалалт, сөрөх чадварт илүү төвлөрдөг. Энэтхэгийн гол хэрэгсэл бол Ballistic Missile Defense (BMD) буюу баллистик пуужингийн хамгаалалтын систем бөгөөд энэ нь 2000 онд, Пакистантай цөмийн зэвсгийн уралдаан ид хүчээ авч байх үед эхлэн хэрэгжсэн. Уг систем нь:
- Орчин үеийн команд, хяналтын төвүүд,
- Зэвсгийн илрүүлэлт, хяналт, мөрдөлтийн системүүд,
- Түүнчлэн дундаас нь устгах зориулалттай сөнөөх пуужин бүхий харвагч төхөөрөмжүүд зэргийг агуулдаг.
Эдгээр нь нисэж яваа цөмийн зэвсгийг агаарт сөнөөх зориулалттай бөгөөд анх ашиглалтад орсноос хойш Энэтхэг энэхүү системээ мэдэгдэхүйц сайжруулсан гэж үздэг.
Жишээлбэл, 2019 оны гуравдугаар сард Энэтхэг өөрийн хиймэл дагуулыг амжилттай устгаж чадсан нь тус улсын бие даасан хяналтын програм хангамж, пуужингийн хариу цохилтын системүүд нь тойрог замын хурдтай обьектыг илрүүлэх чадамжтай болж хөгжсөнийг харуулсан.
Эцэст нь, Энэтхэг өнөөг хүртэл цөмийн зэвсгээ Пакистан болон, SIPRI-ийн 2024 оны тайланд дурдсанаар магадгүй Хятадын эсрэг тогтоон барих бодлого болгон хадгалсаар байгаа. Энэ чадавх нь өмнө нь голчлон богино зайн хошуунд тулгуурлаж байсан үеэсээ хойш, дунд зайн баллистик пуужин (IRBM)-ийн хөгжүүлэлттэй уялдан мэдэгдэхүйц сайжирсан байна.
