2004 онд Ирландын телевизийн сэтгүүлч Кэрол Коулман АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жорж Буштай ярилцлага хийх үеэрээ Афганистан дахь дайны талаар шахаж асууж байв. Ярилцлагын төгсгөлд Буш:
“Чөлөөт ертөнц сонголт хийх ёстой. Бид террорын өмнө бөхийх үү, эсвэл террорын өмнө манлайлах уу?”
хэмээн хэлэхдээ “Чөлөөт ертөнц” гэх үгийг дурдах мөчдөө өөрийнхөө цээжийг заасан юм.
Энэ энгийн мэт харагдах хөдөлгөөн танин мэдэхүйн шинжлэх ухааны судлаачдын хувьд маш гүн утгатай байв. Калифорнийн их сургуулийн (Сан Диего) профессор Кэнси Куперрайдерын тайлбарласнаар, Буш энэ мөчид өөрийн биеийг “чөлөөт ертөнц” гэх хийсвэр ойлголттой шууд дүйцүүлсэн нь сонирхолтой концепцийн шилжилт байжээ.
Бидний өдөр тутмын, анзаарагддаггүй дохио
Энэхүү агшин Куперрайдерын заах дохио (pointing) гэх хүний өдөр тутам ашигладаг атлаа төдийлөн анзаарагддаггүй үйлдэлд анхаарал хандуулах эхлэл болсон юм. Бид бараг өдөр бүр хэн нэгэнд юм заадаг ч үүний цаадах соёл, сэтгэхүй, хэл шинжлэлийн гүн утгыг тэр бүр боддоггүй.
Германы сэтгэл судлаач Вильгельм Вундт заах дохиог:
“Харилцаа тогтоох оролдлогын хамгийн энгийн бөгөөд хамгийн анхдагч хэлбэр”
хэмээн тодорхойлсон байдаг.
Гэхдээ заах дохио нь зөвхөн анхан шатны харилцаанд бус, илүү нарийн, хийсвэр ойлголтыг дамжуулах чадвартай. Куперрайдер үүнийг хэлний суурь нэгж, философийн асуулт дэвшүүлэгч дохио, урлаг дахь давтагдмал дүрслэл, мөн хүний сэтгэхүйн хөгжлийг харуулах “цонх” хэмээн 15 өөр өнцгөөс тайлбарласан байна.
Заах дохио хаа сайгүй
Заах дохиог анхаарч эхэлбэл бид үүнийг хаа сайгүй олж харна. 2011 онд АНУ, Японы математикийн хичээлүүдийг судалсан судалгаагаар нийт гарын хөдөлгөөний 60 гаруй хувь нь заах болон заагч шинжтэй дохио байжээ. Энх тайвны тэмдэг, эрхий хуруу гозойлгох зэрэг илүү тодорхой утгатай дохио харьцангуй ховор хэрэглэгддэг байна.
Урлагийн түүхэнд ч заах дохио чухал байр суурь эзэлдэг. Леонардо да Винчигийн “Сүүлчийн зоог”, “Гэгээн Иохан Баптист” зэрэг бүтээлүүдэд энэ дохио тод харагддаг. Мөн XII зуунаас эхтэй гар бичмэлүүдэд “manicule” буюу зааж буй жижиг гарын зураг зах хэсэгт байнга дүрслэгддэг байжээ.
Хэл ярианаас өмнө гарч ирдэг дохио
Заах дохио хүний хөгжлийн явцад ч онцгой байр суурьтай. Хүүхдүүд ойролцоогоор 11–13 сартайдаа зааж эхэлдэг бөгөөд ихэнхдээ анхны үгээ хэлэхээсээ 1–2 сарын өмнө энэ дохио илэрдэг.
Уорвикийн их сургуулийн профессор Сотаро Кита:
“Хүүхдэд заах дохио анх илэрмэгц удалгүй анхны үг гарч ирдгийг бид мэддэг”
гэжээ.
Иймээс зарим судлаачид хүний хэл анх дохио, тэр дундаа заах үйлдлээс эхэлж, дараа нь яриатай нэгдсэн байж магадгүй гэж үздэг.
Үгнээс илүү утга дамжуулах чадвар
“Энэ”, “тэр”, “энд”, “тэнд” гэх заагч үгс заах дохиогүйгээр бүрэн утгаа илэрхийлж чаддаггүй тохиолдол бий. “Үүнийг хар даа” гэх өгүүлбэрийг заахгүй хэлбэл ойлгомж муутай сонсогдоно.
Хамгийн сонирхолтой нь, хүн бодит бус зүйл, хийсвэр ойлголт, бүр байхгүй зүйл рүү ч зааж чаддаг. Үүнийг “метонимик заах” гэж нэрлэдэг. Буш өөрийгөө заан “чөлөөт ертөнц”-ийг илэрхийлсэн нь үүний тод жишээ юм.
Заах дохио ойлгомжтой мэт атлаа эндүүрэл дагуулдаг
Философич Людвиг Витгенштейн нэгэн сонирхолтой асуулт дэвшүүлсэн байдаг. Нэг үгийг зөвхөн зааж сургаж чадах уу? Нэг л объектыг зааж байгаа ч хэлбэрийг нь, өнгийг нь, эсвэл өөр утгыг илэрхийлж байж болох тул заах дохио нь буруу ойлголт төрүүлэх боломжтой.
Куперрайдерын дурдсанаар, Мадагаскарт байдаг “индри” нэртэй лемур амьтны нэр ч анх “тэнд хар” гэсэн утгатай үгийг буруу ойлгосноос үүссэн гэх домог бий. Энэ нь заах дохио дангаараа утгыг бүрэн тодорхойлж чаддаггүйг харуулна.
Соёл бүрийн өөр өөр заах арга
Бүх соёлд заах дохио байдаг ч хэлбэр нь харилцан адилгүй. Заримд нь хуруугаар, заримд нь алгаараа, уруул, хамраар заах нь хэвийн үзэгдэл. Японд хавтгай алгаараа заахыг эелдэгт тооцдог бол Австралийн зарим абориген овог тодорхой зориулалтын гарын хэлбэр ашигладаг.
Мөн заахтай холбоотой цээр, мухар сүсэг олон бий. Зарим соёлд солонго руу заахыг хатуу цээрлэдэг бөгөөд ийм хориг 124 өөр соёлд бүртгэгдсэн байдаг.
Анхаарлын тухай энгийн хэрнээ гүн үйлдэл
Эцэст нь Куперрайдер заах дохионы гол утгыг ингэж дүгнэжээ.
“Заах дохио бол бусдын болон өөрийн анхаарлыг барьж авах, хуваалцах, чиглүүлэх бидний хүсэл зоригийн биежсэн хэлбэр юм.”
Энгийн мэт харагдавч, заах дохио нь хүний нийгмийн амьдрал, харилцааны хамгийн суурь механизмын нэг хэвээр байна.
