Далайн эмч нарын амьдрал: 17-р зууны түүх
1649 оны есдүгээр сард хөлгийн мэс засалч Жон Конни “манай бүх хүмүүсийн бие гайгүй сайн байна” хэмээн талархан, Бурханд залбирчээ. Түүний энэ сэтгэл хөдөлгөм тэмдэглэл нь түүний өдөр тутмын өдрийн тэмдэглэлд үлдсэн бөгөөд тэр үед тэрээр Газар дундын тэнгисээр аялж буй Peregrine хэмээх худалдааны хөлөг дээр ажиллаж байсан юм. Энэ өдөр тэмдэглэл нь багийнхны дунд дэгдсэн өндөр халууралт, өвчний ноцтой үе дууссаныг илтгэж байлаа.
Хөлөг бараг бүтэн сарын турш өвчинд нэрвэгдэж, Конни багийнхныгаа асарч, өвчний байдал нь улам дордож буйг тэмдэглэн бичжээ. Тэрээр тэдний биеийг сэргээхийн тулд эмийн эмчилгээ, цус гаргах зэрэг аргыг хэрэглэсэн байна. Өөрөө ч халуурч, тэнхээ нь муудсан тул түүний бичвэр өдрөөс өдөрт бүдгэрч, ойлгомжгүй болон хувирсан байв.
Тэнгис дээр өнгөрүүлсэн дөрвөн жилийн ажлынхаа тэмдэглэлд Жон Конни зөвхөн өвчин, гэмтэл төдийгүй өнөөгийн ойлголтоор сэтгэлзүйн хямрал гэж нэрлэж болохуйц байдлаар шаналж байсан өвчтөнүүдийнхээ сэтгэл хөдлөлийг ч тэмдэглэж үлдээжээ. Далайчин Жон Годдард “бүх бие нь мушгирч, базалж” буй мэт “хэтэрхий их шаналалд” автсан байв. Роберт Аллен “толгой нь аймшигтай өвдөж” “бараг галзуурчих шахсан” гэжээ. Харин мэс засалчийн тэмдэглэснээр, түүнийг цус гаргасны дараа “тун богино хугацаанд бие нь дээрдсэн” байна. Peregrine хөлгийн ахмад нь “бие нь маш их даарсан, юунд ч дургүй, ихэд шаналсан” байжээ (энэ нь ихэвчлэн уйтгар гуниг, гутрал, эсвэл сэтгэлзүйн дарамтыг илтгэж байсан бололтой). Харин эсрэгээрээ, ахмад Жон Уодсворт хурц өвчний дараа гэдэс цэвэрлэх бургуй тавиулсны дараа “нэлээд сэргэлэн” болжээ.
Хөлгийн мэс засалчид 17-р зууны эхэн үеэс эрэлттэй болж эхэлсэн. Энэ бол худалдааны тэсрэлт, далайн шинэ нээлт, тэнгисийн дайн ба тэлэлтийн үе байв. Ирээдүйн мэс засалчид дадлагажигчийн хувиар туршлагатай эмчийн дор суралцаж, ихэвчлэн тэнгист дадлагаждаг эсвэл эх газарт сургалтаа дүүргээд дараа нь хөлөг дээр ордог байжээ. Худалдааны болон тэнгисийн цэргийн хөлөг дээр ажилладаг мэс засалчид олон үүрэгтэй байсан бөгөөд үндсэндээ эмч, эм зүйч, мэс засалч гурвын ажил бүгдийг зэрэг гүйцэтгэдэг байв. Өөрөөр хэлбэл, тэд дотоод, гадаад өвчнийг эмчлэхээс гадна эм бэлдэж, тараан, шаардлагатай үед мэс заслын хагалгаа хийдэг байлаа. Хөлгийн зай багатай орчинд эмч ба өвчтөнүүд ойр дотно хамт амьдарч байсан нь эх газрын эмчилгээний харилцаанаас илүү онцгой ойр дотно байдлыг бий болгож байсан бололтой.
Олон нийтийн төсөөлөлд “сэтгэл хөдлөлгүй, гар хөрөөтэй” хөлгийн эмч, цус асгарсан эмх замбараагүй байдлын дунд механикаар мөч тайрагч гэсэн хэвшмэл ойлголт удаан оршсоор ирсэн. Зүүн Энэтхэгийн компанийн анхны ерөнхий мэс засалч Жон Вүүдолл 17-р зууны эхээр тэнгисийн эмч нарт “махчин мэт” нэр хүндтэй болж болзошгүйг анхааруулж байжээ. Харин 1706 онд Нэд Уорд Британийн тэнгисийн цэргийн тухай ёжтой The Wooden World Dissected бүтээлдээ хөлгийн эмчийг “хэний ч шархыг ойлгож, өрөвдөж чаддаггүй” гэж дүрсэлсэн байдаг. Гэвч Коннигийнх шиг хөлгийн мэс засалчдын өөрсдийнх нь үлдээсэн тэмдэглэл илүү олон талтай, хүний сэтгэлийг мэдэрсэн дүр зургийг өгдөг байна.
Жеймс Йонг 1660 оны тавдугаар сараас Montague хөлөг дээр залуу мэс засалчны туслах байхдаа туулсан зовлон зүдгүүрээ өдрийн тэмдэглэлдээ нарийвчлан үлдээжээ. Түүний багш хатуу ширүүн зантай, бүх хар бор ажлыг түүнд үүрүүлж, тэрээр аяллын турш “бүх бохир, хүнд ажлыг” хийсэн бөгөөд үүнд бие засах сав хоослох хүртэл орж байлаа. Ийм л далайн эхний туршлагаас болж тэрээр “үхчихмээр санагдсан” гэж бичжээ. Тэр бас олон удаагийн шуурганаас “биднийг залгиж мэдэх” мэт санагдан айж, балмагдаж байв. Туршлагатай мэс засалчид ч айдас мэдэрч байсныг тэмдэглэжээ. Жишээ нь, Ричард Уайзман өөрийн хэвлүүлсэн Chirurgicall Treatises (өвчтөнүүдийн тохиолдлын эмчилгээний цуглуулга) бүтээлдээ:
“Далайн тулааны халуун дунд би энэ хүний гарыг нэн даруй тайрах ёстой байсан. Гэвч хөлөг шатаж байна гэх гэнэтхэн хашгиралт намайг тийм самгардуулсан тул өвчтөнөө эмчлэхээсээ илүү өөрийгөө аврах талаар л бодож байлаа.”
Мэс засалчид өөрсдийн айдас, мэдрэмжээ тэмдэглэхээс гадна өвчтөнүүдийнхээ сэтгэлийн байдлыг ч үлдээдэг байв. Blackham Galley хөлгийн мэс засалч Жон Лүүкер хөлгийн модон дээр ажилладаг нэгэн Ирланд далайчин өндөр халуурлын улмаас нас барахынхаа өмнөхөн хүртэл “маш өөдрөг” бас “ихэд сэргэлэн” байсан тухай тэмдэглэсэн байдаг. Харин мэс засалч Хью Райдерийн тэмдэглэлд нэгэн далайчны гар “тохойноос бугуй хүртэл бүхэлдээ бутарч” их бууны суманд өртсөн бөгөөд мэс заслын тухай сонсоод туйлын айдастай байсан тухай бичжээ. Зөвхөн гарын нь “үхмэл өмхий үнэр” тэсэшгүй болоход л тэр ампутацид зөвшөөрсөн байна.
Туршлагатай эмч Жон Мойл 1693 онд залуу мэс засалчдад зориулсан Chirurgus Marinus: or, The Sea-Chirurgion гарын авлагадаа “дотоодын эмгэг”-ийг онцлон анхааруулжээ. Энэ нь тухайн үеийн ойлголтоор бие доторх “шингэний тэнцвэр алдагдах” буюу сэтгэлзүйн хямралд хүргэх дотоодын эмгэгийг хэлж байв. Мойл хачирхалтай сэтгэлзүйн өөрчлөлтүүдийг тодорхойлжээ. Заримдаа далайчид далайг:
“ногоон талбай мэт” гэж бодоод түүн рүү алхах гэж оролддог. Би бүр хөлөг дээр байхад хамт ажиллаж байсан далайчид нь түр харцнаасаа салгахад, бууны амнаас гараад далай руу үсэрчихсэн тохиолдлуудыг мэднэ.
Мойл урт туршлагынхаа үр дүнд залуу мэс засалчид хөлөг дээр ямар ямар зовлон бэрхшээлтэй нүүр тулдгийг бүрэн мэдэж байжээ.
Сэтгэл хөдлөлийг түүхчид судлахад амаргүй. Үг хэллэг нь тухайн хүний дотоод мэдрэмжтэй яг таарч тохирохгүй байж болно. Үүн дээр нэмээд, эдгээр нь эмч нарын бичиж үлдээсэн тэмдэглэлүүд юм. Гэсэн ч тэдний бичвэрт өөрийн болон өвчтөнүүдийн сэтгэлийн хөдөлгөөнийг мэдэрсэн, уянгын өнгө аяс оршдог. Сэтгэл хөдлөлгүй, хатуу ширүүн мэс засалчны тухай хэвшмэл ойлголт нь эдгээр анхны эх сурвалжийн баялаг түүх, далай дээрх тэдний амьдралын үнэнийг бүрэн илэрхийлж чаддаггүй ажээ.
Жасмин Килбурн-Топпин нь Кардиффийн их сургуулийн эртний түүхийн багш бөгөөд “Гар урлалын соёл: Лондонгийн гар урчуудын соёл, 1550-1640” (2021) номын зохиогч юм.
Эх сурвалж:
Mental Health and the 17th-Century Ship’s Doctor
In September 1649 ship’s surgeon John Conny was deeply relieved and praised God that ‘all our men [are] in reasonable good health’. This emotive entry in his daily journal aboard the Peregrine, a merchant ship voyaging in the Mediterranean, marked the end of a particularly bad bout of fever among the crew.
