Номхон далайн өргөн уудамд орших Рапа Нуи буюу Easter Island нь дэлхийд алдартай, сүрлэг моай хөшөөнүүдээрээ олон зуун жилийн турш хүмүүсийн сониуч занг хөдөлгөсөөр ирсэн. Гэхдээ нэг энгийн атлаа хариулахад төвөгтэй асуулт байсаар: эртний арлынхан орчин үеийн техник хэрэгсэлгүйгээр хэдэн тонн жинтэй эдгээр хөшөөг бартаатай, өгсүүр газар хэрхэн зөөсөн бэ? Сүүлийн үеийн судалгаанд физик тооцоолол, 3D загварчлал, бодит туршилтыг хослуулснаар хамгийн итгэл төрүүлэх тайлбар гарч ирлээ. Хөшөөнүүдийг чирж зөөсөн бус, босоогоор нь “алхуулж” хөдөлгөсөн байж магадгүй байна.
Binghamton University-ийн эрдэмтэн Карл Липо, University of Arizona-ийн Терри Хант нарын ахалсан баг моай хөшөөнүүд “алхахад” тохирсон хийцтэй байсан гэдгийг онцолжээ. Тэд нийт 1,000 орчим моайг судалж, олс ашиглан хөшөөг хоёр тийш ээлжлэн ганхуулж, зигзаг маягаар урагшлуулан босоогоор нь зөөсөн байж болзошгүй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн байна. Энэ нь өмнө нь түгээмэл байсан “хэвтээгээр нь модон чарга дээр чирсэн” гэсэн таамгийг хүчтэй няцааж байгаа юм. “Нэгэнт хөдөлгөөнд оруулчихвал үнэндээ тийм ч хэцүү биш — хүмүүс нэг гараараа татахад л явчихдаг, эрчим хүч ч бага зарцуулна, нэлээд хурдан явна” гэж Карл Липо ярьжээ.
Судлаачид “алхуулах” санаагаа шалгахын тулд өндөр нарийвчлалтай 3D загвар боловсруулж, моайн хэлбэрийн гол онцлогуудыг нэг бүрчлэн задлан үзсэн байна. Тухайлбал, суурь хэсэг нь D хэлбэрээр өргөн, мөн урагш бага зэрэг гэдийсэн өнцөгтэй байх нь ганхуулах хөдөлгөөнийг илүү үр ашигтай болгодог аж. Дараа нь эдгээр шинжийг тусгасан 4.35 тонн жинтэй хуулбар хөшөө барьж, 18 хүн олсоор удирдан “алхуулж” туршжээ. Ингэхэд тэд хөшөөг 100 метр орчим зайд 40 минутын дотор хөдөлгөж чадсан нь өмнөх туршилтуудаас илүү бодитой, амжилттай үр дүн болсон байна. “Физикийн хувьд ч нийцэж байна, туршилтаар ч ажиллаж байгааг харлаа — хэмжээ нь томрох тусам бүр ч илүү боломжтой арга болж байна” гэж Липо тэмдэглэжээ.
Энэ таамгийг баталгаажуулах өөр нэг нотолгоо нь Рапа Нуигийн эртний замын хийцтэй холбоотой. Судлаачдын хэлснээр, ойролцоогоор 4.5 метр өргөн, голдоо хотгор огтлолтой эдгээр зам нь босоогоор нь ганхуулан “алхуулж” зөөхөд яг тохирч байжээ. Өөрөөр хэлбэл, зам нь зүгээр нэг зорчих гарц биш, харин хөшөө тээвэрлэх технологийн салшгүй хэсэг байсан гэсэн үг. “Хөшөө зөөх болгондоо зам гаргаж байгаа мэт харагддаг — зам өөрөө хөдөлгөх үйл явцын нэг хэсэг” гэж Липо тайлбарласан байна. Тэд мөн замууд давхарлан огтлолцсон, зэрэгцээ олон хувилбартай байдгийг ажиглаж, “эхлээд зам цэвэрлээд зөөнө, дараа нь дараагийн хэсгийг гаргаад дахин зөөнө” гэх мэт дараалалтайгаар их цаг зарцуулсан байж магадгүй гэж үзжээ.
Карл Липогийн үзэж буйгаар “алхуулах” тайлбар нь өнөөг хүртэлх баримттай хамгийн сайн таарч, илүү оновчтой хувилбар хараахан гараагүй байна. “Алхаж болохгүй гэдгийг нотлох баримт олдоод ир гэвэл олдоогүй л байна — харин бидний харж, бодож ирсэн бүхэн энэ тайлбарыг улам бататгаж байна” гэж тэр хэлжээ. Рапа Нуи олон хүний төсөөлөл, нотолгоогүй домог ярианд өртөх нь элбэг ч энэ удаагийн судалгаа туршилт, хэмжилт, физик ойлголт дээр суурилсан нь онцлог. Ингэснээр баримтад түшиглэсэн археологийн судалгааны стандартыг нэг шат ахиулж байна.
Рапа Нуигийн хувьд моай бол өвөг дээдсээ бэлгэдсэн, хамгаалж чиглүүлдэг сүнслэг утгатай дүрс байсан гэж үздэг. Тиймээс хөшөөг босоогоор нь зөөх нь зөвхөн ажил хүчний асуудал биш, нийгэм, шүтлэгийн утга агуулгатай зан үйлтэй ч холбоотой байж мэднэ. “Алхуулж” зөөсөн гэх санаа нь өвөг дээдсийн “аялал”, үр хүүхдээ харж хамгаалан ирж буй дүрслэлтэй ч давхцаж болох юм. Инженерийн ухаалаг шийдэл, соёлын гүн утга хоёр нэг дор огтлолцож буй нь энэ нууцыг бүр илүү хүний түүх болгодог.
Энэхүү судалгаа орчин үеийн бидэнд ч нэг сургамж өгч байна: нөөц хомс, нөхцөл хэцүү үед шинэ санаа хамгийн хурдан төрдөг. Тусгаарлагдмал арал, бартаатай газарзүй, материалын боломж бага байсан ч Рапа Нуигийнхон асар том чулууг хөдөлгөх “эелдэг” аргад хүрч чаджээ. Харин өнөө цагийн эрдэмтэд олон жилийн таамаглалыг маргаангүй болгохын тулд хамтын ажиллагаа, туршилт, бодит тооцооллыг нэгтгэснээр илүү тод хариултад ойртсон байна. Ингэж чулуун аваргуудыг “алхуулсан” арга нь хүний бүтээлч сэтгэлгээ, тэсвэр хатуужлын тод жишээ болон үлдэж байна.
Судалгаа Journal of Archaeological Science сэтгүүлд нийтлэгдсэн байна.
