Аризонагийн хил дээрх түүхэн зөрчил: Тохоно О’одхамын үүсгэсэн маргаан
1898 онд Аризонагийн Мексиктэй хил залгаа бүсэд зөрчилдөөнүүд багассан ч бүрэн арилаагүй байв. 1848 онд Мексик-Америкийн дайн дууссаны дараа Мексик улс АНУ-д газар нутгаа өгөхөд хүрсэн бөгөөд АНУ нь Мексикчүүдийг уугуул Америкчуудын дайралтаас хамгаалах амлалт өгсөн. Гэвч энэ амлалтаа биелүүлээгүйгээс болж 1854 онд хилийн шугамыг дахин тогтоосон. Энэ шинэ шугам нь Аризона болон Нью Мексикогийн өмнөд хилийг Тохоно О’одхамын (Цөлийн хүмүүс) уугуул нутаг дэвсгэрээр дайруулан тогтоосон юм. Аризона нь хоёр талын үхэр хулгайчдын идэвхтэй үйл ажиллагаатай байсан бөгөөд Апачи дайнуудын (1849-1886) дараа Англо-Америкчууд уугуул Америкчуудын аливаа үйл ажиллагаанаас болгоомжилж байв.
1898 оны хавар, Тохоно О’одхамын 30 орчим ковбой өмнөд Аризонагаас хойд Сонора, Мексик рүү өөрсдийн үхрийг буцаан авах зорилгоор аялж, санамсаргүйгээр олон улсын маргаан үүсгэжээ. Тэдний нэг болох Тү Дэйс энэ аяллыг ердийн нэгэн гэж тодорхойлсон ч Испани-Америкийн дайн эхэлж байсан үед АНУ болон Мексикийн консулууд үүнийг олон улсын “дайралт” гэж үзэн цэргүүдийг илгээж, шийтгэл авахыг шаардсан байна. Сан Франциско Калл сонин “Хилийн хотууд Испани болон Мексикээс ирэх дайралтаас хамгаалахад бэлэн байна” гэсэн гарчигтай нийтлэл гаргаж, Америкчуудад хохирол учруулах хуйвалдааны талаар мэдээлжээ.
Тохоно О’одхамчууд хоёр мянган жилийн турш хойд Сонорагийн цөлд амьдарч ирсэн бөгөөд энэ нутаг нь тэдний бүтээгч И’итойгоос өгөгдсөн гэж үздэг. Хуурай уур амьсгал нь зуны бороонд тулгуурласан орон сууцнаас байнгын булагтай өвлийн орон сууц руу шилжих зэрэг олон төрлийн амьжиргааны стратеги шаарддаг. Ус, зэрлэг ургамал, амьтдыг хайх, түр зуурын тариалан эрхлэх, ариун ёслол үйлдэх зорилгоор аялах нь колоничлолын өмнө амьдралын чухал хэсэг байв. 1687 онд анхны байнгын номлогчид ирэхдээ католик шашин төдийгүй үхэр авчирсан. Мал аж ахуй нь уугуул хүнсний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлж, О’одхамын амьдралын хэв маягийг алдагдуулахгүйгээр солилцооны бараа болжээ.
Тү Дэйс болон түүний хамтрагчид 1898 онд АНУ-ын Сан Ксавьерийн нөөц газраас Мексикийн Эль Пломо руу, Тусон, Аризонагаас 100 орчим милийн зайд аялжээ. Тү Дэйсийн хэлснээр тэд “хуучин гэртээ” үхэр, морьдоо цуглуулахыг төлөвлөж байсан. Гэвч 4-р сарын 14-нд Эль Пломод ирэхэд тэд гурван зэвсэглэсэн мексик суурьшигчтай таарч, 15 минутын буудалцаан болсон гэж мексикийн консул мэдээлжээ. Тү Дэйс мексикчүүд түүнийг үхэр, морьдоо цуглуулахыг зөвшөөрөөгүй гэж хэлсэн бол АНУ-ын гаалийн ажилтнууд болон мексикийн албаныхан О’одхамчууд 600 үхэр хулгайлсан гэж мэдэгджээ. Хэдийгээр ковбой нарын дунд гэмтэл гарсан тухай мэдээлэл зөрүүтэй байсан ч аль аль тал нь хэн ч амь үрэгдээгүй гэдэгт санал нэгдсэн байна.
Гэвч засгийн газар Мексиктэй зөрчилдөөн үүсгэхээс зайлсхийж, сул дорой харагдахаас эмээж байсан тул Сан Ксавьерийн нөөц газрын индиан агент Тү Дэйс болон үлдсэн 28 сэжигтнийг баривчлан хорихоор илгээжээ. Тэд хэнийг ч гэмтээгээгүй бөгөөд агент тэднийг ямар ч үхэртэй буцаж ирээгүй гэж үзсэн ч тэднийг суллахыг хүссэн боловч амжилт олоогүй байна.
Испани-Америкийн дайны явцад асуудал хурцадсан. 5-р сарын 1-нд Филиппинд, 6-р сарын 10-нд Кубад тулалдаан эхэлсний дараа АНУ-ын хэвлэлүүд ковбой нарын тоог хоёр дахин нэмэгдүүлж, “Папагогийн асуудал” гэсэн гарчигтай нийтлэлүүд гарчээ. 5-р сарын дунд үе гэхэд армийн дотоод харилцаанд “Мексик дэх Испанийн дэмжигчид хилийг дайрахад бэлдэж байна” гэсэн мэдээлэл гарчээ.
Эцэст нь 1899 оны 4-р сард Тү Дэйс болон бусад хүмүүс шүүхийн өмнө гарч, хурдан шүүх хуралдаанаар тэднийг гэм буруугүй гэж үзэн гэрт нь буцаасан байна. О’одхамчуудын хувьд нэг жилийн турш үхэр маллах, борооны дараах тариалалтын улирал өнгөрчээ.
1898 оноос хойш хилийн аюулгүй байдал өөрчлөгдсөн ч 9/11-ний үйл явдал томоохон өөрчлөлт авчирсан. Хяналтын цамхаг, хилийн шалган нэвтрүүлэх цэгүүд зэрэг аюулгүй байдлын сайжруулалт нь Тохоно О’одхамын амьдралын хэв маягийг ихээхэн хохироож, тэд хил хязгаар нь “манай гэр бүлийг салгаж, уламжлалт амьдралын хэв маягийг доромжилж байна” гэж эсэргүүцэн ярьж, бичиж, лоббидож байна. Саяхан болсон уугуул судлалын бага хурал дээр нэгэн Тохоно О’одхам оролцогч хил хамгаалалтын станцуудыг “эзлэн түрэмгийлэл” гэж нэрлэжээ. Аюулгүй байдлын арга хэмжээ улам хүчтэй болох тусам Мексик болон АНУ-ын иргэншил нь О’одхамын гэр бүлийг улам бүр хохироож байна.
Женнифер Бесс нь Мэриланд мужийн Гоучер коллежийн дэд профессор бөгөөд Улаан жигүүрт хар шувууд дуулах газар: Акемел О’одхам ба Финиксийн сав газрын хөдөө аж ахуйн өөрчлөлтийн мөчлөгүүд (Колорадо их сургуулийн хэвлэл, 2021) номын зохиогч юм.
Эх сурвалж:
Cowboy Diplomacy in the Spanish-American War
By 1898 tensions at Arizona’s border with Mexico had waned but not disappeared. The end of the Mexican-American War in 1848 had seen Mexico concede land to the US. This concession came with the promise that the US would protect Mexicans from Native American attacks; their failure to do so resulted in the border being redrawn in 1854.
