Хэрта Айртон: Шинжлэх ухааны ертөнцөд эмэгтэйчүүдийн үүрэг
1903 онд физикч Уильям Айртон сэтгэлийн хямралд орж, Маргейт хотод гурван сарын амралтаар явжээ. Түүний эхнэр Хэрта Айртон нөхрөө дагаж далайн эргээр алхахдаа залхаж эхэлсэн байна. Хэрта нь цахилгаан гэрэлтүүлгийн тухай “Цахилгаан нум” номоо бичиж дуусгах гэж байсан ч, олон зохиолчдын адил, сүүлийн засвар хийхээс зайлсхийж байв. Тэрээр илүү сонирхолтой төсөл эхлүүлэхээр шийджээ.
Нэг өдөр далайн эргээс буцаж ирэхдээ Хэрта гэрийн эзэгтэйгээс цайрын ванн, савангийн сав, пудингийн сав болон бусад гэр ахуйн сав суулга нэхжээ. Тэрээр далайн давалгаанд үүссэн элснүүдийн давалгааг ажиглаж, тэдгээр нь Жорж Дарвины тайлбарласан шиг тус тусдаа үүсдэггүй, харин хосоороо үүсдэг гэж үзжээ. Хэрта өөрийн туршилтаар үүнийг батлахын тулд хар перец ашиглан усны эргэлтийг харуулсан байна.
Хэрта Айртон Жорж Дарвины дүгнэлтийг няцаасан нь шинжлэх ухааны маргаан дэгдээсэн ч, түүний туршилтууд Маргейтээс цааш тархжээ. Түүний боловсруулсан математик тэгшитгэлүүд нь хямд, зөөврийн сэнс бүтээхэд хүргэсэн бөгөөд энэ нь цэргийн окопоос хорт хий гаргахад ашиглагджээ. Түүний судалгаа шинжлэх ухааны нийгэмд ямар үүрэгтэй вэ гэдэг талаар чухал хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн байна.
Гэрлэлтийн саад
Лондон руу буцаж ирснийхээ дараа Хэрта цайрын ваннаа шилэн савтай, моторжуулсан давалгааны үүсгүүртэй болгож сайжруулжээ. 1904 онд тэрээр Хатан хааны нийгэмлэгт өөрийн судалгааны үр дүнг танилцуулсан анхны эмэгтэй болсон байна. Гэсэн ч тэрээр нийгэмлэгийн албан ёсны сэтгүүлд нийтлэл бичсэн анхны эмэгтэй болоогүй бөгөөд энэ эрхэм хүндэтгэл 1826 онд математикч Мэри Сомервиллийнх байжээ.
Хэрта Айртон бусад мэргэжлийн байгууллагууд ч мөн адил эмэгтэйчүүдийг ялгаварлан гадуурхдаг гэдгийг мэдэж байв. Тэрээр Мари Кюригийн радиум нээсэн тухай лекцэнд оролцохдоо Кюри тайзан дээр гарч чадахгүй, харин нөхөр нь судалгааны талаар ярьж байгааг хараад ихэд бухимдсан байна. Хэрта Кюригийн нээлтийг нөхөрт нь хамаатуулж байгаад дургүйцэж, “Алдааг засахад хэцүү байдаг ч, эмэгтэй хүний хийсэн ажлыг эрэгтэй хүнд хамаатуулсан алдаа нь муурнаас олон амьтай” гэж хэлжээ.
Хатан хааны нийгэмлэг Хэрта Айртоныг гишүүнээр элсүүлэхийг зөвшөөрөхгүй байсан ч, түүний нэрийг дэвшүүлэхэд олон хэлэлцүүлэг өрнөсөн байна. Эцэст нь, Хэрта гэрлэсэн тул гишүүнээр элсэх боломжгүй гэж шийдвэрлэжээ.
Ялгаварлан гадуурхалт
Хэрта Айртон нь зөвхөн эмэгтэй хүн төдийгүй еврей гаралтай учраас хоёр дахин гадуурхагдсан байна. Түүний нас барсны дараа “Nature” сэтгүүлд еврей гаралтайг нь хоёр удаа дурдсан бөгөөд Хэрта өөрөө энэ нь асуудал үүсгэж болохыг мэдэж байжээ. Тэрээр Жорж Элиотод бичсэн захидалдаа өөрийн “сул талууд”-ыг дурдсан байна.
Хатан хааны нийгэмлэгийн зорилго, гишүүнчлэлийн талаар маргаан үүссэн нь Хэрта Айртоныг хүлээн зөвшөөрөхгүй байхад нөлөөлсөн байна. Нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч Уильям Хуггинс “үнэн хайх нь ямар ч шагналгүй” гэж үздэг байсан бол залуу үеийнхэн технологийн дэвшлийг чухалчилж байжээ. Хэрта Айртон нь 26 патент эзэмшдэг байсан ч, зарим хүмүүс түүнийг оюуны өмчийн эрхийг тогтоосон нь шинжлэх ухааны үзэл баримтлалыг зөрчиж байна гэж үзжээ.
Хэрта Айртоныг нэр дэвшүүлэхэд инженерийн бүлэг түүнийг “цахилгаан нумын олон туршилт хийсэн” гэж үзэн дэмжсэн байна. Энэ бүлэг түүнийг технологийн шинэчлэлээр Хатан хааны нийгэмлэгийн Хьюгийн медалиар шагнуулсан байна. Хуггинс энэ шийдвэрт ихэд дургүйцэж, “эмэгтэйчүүдийн шоронгийн баяр” гэж хэлжээ.
Фэнүүдгүй
Дэлхийн нэгдүгээр дайн шинжлэх ухааны байгууллагуудын засгийн газарт шинжлэх ухаан улсын сайн сайханд чухал үүрэгтэй гэдгийг нотлох сайхан боломж олгосон байна. Хэрта Айртон цэргийн албанд шинжлэх ухааны мэдлэгээ ашиглахыг хүссэн ч, цэргийн бюрократтай тулгарчээ. Тэрээр цайрын ваннд үүссэн усны давалгааг цэргийн окоп дахь хийн урсгалтай адилтгаж, хямд, зөөврийн сэнс бүтээсэн байна. Гэвч цэргийн албан тушаалтнууд түүний бүтээлийг хүлээн зөвшөөрөхөд хэцүү байсан ч, тэрээр олон дэмжигчтэй болжээ.
Эцэст нь, арми 104,000 сэнсийг гадаадад нийлүүлсэн ч, энэ нь таван сая цэргийг хангахад хангалтгүй байв. Гэсэн хэдий ч, тэрээр хэд хэдэн талархал хүлээж авсан бөгөөд нэг сэтгүүлч өөрийн сэнсийг хорт хийтэй тэмцэхэд ашигласан тухай дурджээ.
Уильям Айртон эхнэрээ “Сайхан суут ухаантан” гэж хочилсон ч, түүний нэг найз нь “хөлд нь шаахай өмсгөж, сайн хооллож, санаа зовохгүй байлгах энгийн эхнэртэй байсан бол дээр байх байсан” гэж хэлжээ.
Патриша Фара нь Кембрижийн Клэр коллежийн хүндэт судлаач юм.
Эх сурвалж:
How Hertha Ayrton Made Waves
In 1903 the physicist William Ayrton was so worn down by chronic depression that he retreated to Margate for a three-month rest cure. Much as she adored him, his wife Hertha soon tired of strolling at his side around the beautiful bay.
