Нептуны цаана орших мөсөн биетүүдээр дүүрэн холын бүс болох Койперын бүслүүр олон гайхамшигт биетүүдийг агуулдаг. Тэдгээрийн дундаас сүүлийн үед эрдэмтдийн анхаарлыг татсан нэгэн гурвалсан систем илэрсэн байна.
Гурван биетээс бүрдэх сансрын системүүд нь үргэлж одон орончдын хувьд сорилт болж ирсэн. Учир нь таталцлын хүчээр харилцан үйлчилж буй гурван биетийн хөдөлгөөнийг урьдчилан таамаглахад хэцүү байдаг. Гурвалсан биетийн таталцлын харилцан үйлчлэл нь ихэвчлэн эмх замбараагүй динамикийг үүсгэдэг бөгөөд үүнийг “гурван биетийн асуудал” гэж нэрлэдэг.
Койперын бүслүүрт урьд нь хоёртын систем гэж тооцогдож байсан биетүүд үнэн хэрэгтээ гурван биетээс бүрдэж болзошгүй гэсэн нээлт нь тус бүсийн биетүүд хэрхэн үүсэж хөгждөг талаархи ойлголтыг өөрчилж магадгүй байна.
Энэхүү системийг илрүүлсэн судалгааны баг нь гурван биетийн тогтвортой бүлэг байх магадлалтай гэж үзэж байгаа нь сансар судлалын шинжлэх ухаанд томоохон дэвшил болох юм.
Одон орончид юу илрүүлсэн бэ?
АНУ-ын Юта мужийн Бригам Янгийн их сургуулийн судлаачид Койперын бүслүүрт ердөө хоёр дахь удаагаа гурван биет бүхий системийг олж илрүүлсэн гэж үзэж байна.
Хэрэв энэ таамаглал батлагдвал, Койперын бүслүүрт бусад гурван биетийн системүүд ч байж болохыг харуулах төдийгүй, нарны аймгийн үүсэл, Койперын бүслүүрийн биетүүд (KBO) хэрхэн бүрэлдсэн талаар шинэ онолыг дэмжих болно.
“Гурван биет бүхий системүүд нь ертөнц даяар түгээмэл бөгөөд үүнд бидний хамгийн ойрын оддын систем болох Альфа Центаврын систем багтана. Харин одоо Койперын бүслүүр ч мөн үүнээс үл хамаарахгүй болохыг олж мэдэж байна” хэмээн судалгааны тэргүүлэх зохиогч, Бригам Янгийн их сургуулийн физик, одон орны судлаач Майя Нельсен онцолжээ.
Койперын бүслүүрийн биетүүд гэж юу вэ?
Анх 1992 онд албан ёсоор бүртгэгдсэн эдгээр биетүүд нь нарны аймгийн үүсэл бүрэлдэхүйн үед бий болсон мөсөн үлдэгдлүүд юм. Эдгээрийг агуулсан бүслүүр нь Нептуны тойрог замаас гадна оршдог.
Өнөөдрийг хүртэл эрдэмтэд 3,000 гаруй Койперын бүслүүрийн биетийг бүртгэсэн бөгөөд 16 км-ээс том хэмжээтэй биетүүдийг оруулбал хэдэн зуун мянган тохиолдол байж болзошгүй гэж тооцоолж байна.
Эдгээрийн дотроос хамгийн том нь одой гараг Плутон юм.
Койперын бүслүүрийн биетүүд хэрхэн үүссэн бэ?
Хабблын шинэ судалгаа нь Койперын бүслүүрийн биетүүд хэрхэн үүссэн талаар шинэ ойлголт өгч байна. Энэ таамаглалын дагуу гурван жижиг биет мөргөлдөх замаар бус, харин нарны аймаг бүрэлдэж байх үед диск хэлбэртэй материалын таталцлын нэгдлээс бий болсон байх магадлалтай.
Энэ үйл явц 4.5 тэрбум жилийн өмнө өрнөсөн байж болзошгүй юм.
Үүнтэй төстэйгөөр, одод ихэвчлэн таталцлын нэгдлээр хос эсвэл гурвалсан систем хэлбэрээр үүсдэг. Харин Койперын бүслүүрийн биетүүд ч мөн адил үүссэн байх магадлалтай гэсэн санаа нь одоогоор нарийвчлан судлагдаж байна.
Альтжира системийн тухай
Манай нарны аймгийн зах хязгаарт, дэлхий нар хоорондын зайнаас 44 дахин хол орших Альтжира систем нь энэ судалгааны голлох объект болж байна.
Хабблын дүрслэлээр уг системд хоёр Койперын бүслүүрийн биет илэрсэн боловч судлаачид дотоод биет нь үнэн хэрэгтээ хоёр биетээс бүрдсэн хос систем байж болзошгүй гэж үзэж байна. Энэ нь тэдний ойрхон байрлал болон алслагдсан байршлаас шалтгаалан нэг объект мэт харагдаж байгаатай холбоотой.
Судлаачид ийм жижиг биетүүдийг холоос ялгахын тулд дүрслэл ашиглахгүйгээр бусад аргыг хэрэглэжээ.
17 жилийн турш Альтжира системийг ажиглах явцдаа тэд гадна талын биетийн тойрог замын хөдөлгөөнд үл ялиг өөрчлөлт ажигласан бөгөөд энэ нь урьдчилан таамаглаж байсан хөдөлгөөнөөс зөрж байсан аж.
Альтжира системийн талаархи олон хувилбар
Хабблын өгөгдлийг шинжилсний дүнд судлаачид хамгийн баттай нотолгоо нь тус систем гурван биетээс бүрдэж байгааг харуулж байна гэж үзжээ.
Мөн дотоод биет нь контакт хоёртын систем (маш ойрхон байрласан хоёр тусдаа биет) байж болох эсвэл хавтгай хэлбэртэй, хавтас шиг бүтэцтэй байх магадлалтай гэж үзэж байна.
Одоогоор Койперын бүслүүрт 40 орчим хоёртын систем бүртгэгдсэн байдаг. Харин хоёр дахь гурвалсан систем илэрсэн нь эдгээр системүүд санамсаргүй үүссэн зүйл биш, харин ижил нөхцөлд үүссэн гурван биет бүхий тогтолцооны нэг хэсэг байж болохыг харуулж байна.
Өмнө нь Койперын бүслүүрийн биетүүдээс зөвхөн Плутон болон жижиг биет Аррокотыг NASA-ийн New Horizons хөтөлбөрийн хүрээнд 2015, 2019 онд судалсан.
Аррокот нь контакт хоёртын систем бөгөөд хоёр биет хоорондоо улам ойртсоор нэгэн бүхэл биет мэт хэлбэртэй болсон байдаг.
Цаашид юу болох вэ?
Альтжира систем нь Аррокоттой ижил гарал үүсэлтэй гэж үзэж байна. Гэвч Альтжира илүү том хэмжээтэй бөгөөд 200 км орчим диаметртэй гэж тооцоолж байна.
Одоогоор Альтжираг ойроос ажиглах хөтөлбөр төлөвлөгдөөгүй ч, ирэх 10 жилийн хугацаанд гадна талын биет нь төв биетийнхээ өмнүүр өнгөрөх боломжтой гэж үзэж байна. Энэ нь судлаачдад тус системийн талаар шинэ мэдээлэл олж авах ховор боломжийг олгоно.
Мөн NASA-ийн Жеймс Вебб сансрын дурангийн удахгүй эхлэх “Cycle 3” ажиглалтаар энэ гурван мөстэй сансрын биетийн талаар шинэ нотолгоо олж мэдэх төлөвтэй байна.
Энэхүү судалгааны үр дүн The Planetary Science Journal сэтгүүлд хэвлэгджээ.
earth.com
